هزارک - در مواردی هم ممکن است بعضی از کارهای دستی کوچک تحولی داشته و یا به علت ورود مردم به جامعه متمدن امروزی و زندگی شهر نشینی دچار رکود شده باشد. از آن جمله است هنرهای تزیینی ایلات زیرا این ساخته ها در زندگی ماشینی کمتر مورد استفاده است و با پیدایش ماشین تزیینات دستی کاربرد کمتری دارند و اغلب به علت دشواری در ساختن و پرداختن و وقت گیر بودن هم گران تمام می شوند و چون گران هستند طرفداران کمتری دارند. از آنجا که ماشین ها همیشه صنایع انبوه تولید می کنند، این ساخته ها مقرون به صرفه نیستند و مشتری زیاد نخواهند داشت. در دنیای ماشینی امروز بالا رفتن تورم موجب شده که به تزیینات سنتی کمتر توجه شود مگر در موارد استثنایی. هنرهای تزیینی مردم ایل در حال حاضر به سبب گرفتاریهای زندگی و مشکلات اقتصادی تقریبا به حالت رکود باقیمانده است. دست کارهای تزئینی مردم ایل قشقایی را می توان چنین خلاصه کرد:
تزیینات مخصوص زنان، شامل:
گردن بند مهلو، گردنبند میخک، گردنبند مهره ای، عنبردان، قاب قرآن، النگو و دستبند مهره ای ، گیسوبند، بازوبند و آفتاب گردان.
تزیینات خردسالان شامل:
دعابند، گل نمک، مهره مار، ناخن پلنگ، صدف و طلسم.
تزیینات لباس زنان شامل:
لباس مخصوص بی بی ها(دن)، پولک دوزی، منجوق دوزی، حاشیه دوزی، شرابه دوزی و پلیسه دوزی.
ترتيتات چادر شامل:
گمپله های طناب، پایه پیچ، آفتاب گیر، آلاچیق، گلیم سرکش، چنته و تیردان.
تزئينات منزل شامل:
کیف و کیسه تزئینی، جلد قرآن، ليف مخصوص لوازم، جاقندی، جاقليان و ترقه های متکا.
تزئينات حيوانات شامل:
هیکل شتر، سینه بند اسب، جل اسب، قجری اسب، دعا بند اسب و دام، پشه پران (محافظ صورت اسب)، زنگ گوسفند، جل مخصوص سگ تازی.
.تزئینات مخصوص زنان: این تزئینات شامل انواع گرنبندها، دستبندها و دیگر لوازمی است که برای زیبایی به کار می برند:
گردنبند مهلو
مهلو دانه بسیار معطر درختچه ایست در نواحی معتدل و سردسیری با رنگ سفید یا شیری و کوچکتر از دانه لوبیا که حتى مرور زمان از بوی خوش آن نمی کاهد. زنان ایلات این دانه ها را جمع آوری یا خریداری کرده به خاطر ثبوت رنگ با مواد طبیعی و گیاهی رنگ آمیزی می کنند و سپس آنها را سوراخ کرده پس از خشک شدن گردنبندهای جالب و زیبا درست می کنند. جنبه هنری آن بیشتر به خاطر نوع رنگ آمیزی آنها و ردیف کردن دانه ها و تداخل رنگهای آنهاست. برای ساخت گردنبند مهلو دانه ها را با دستجات بیست تایی از هر رنگ در ۵ رشته ناهمگون کنار هم می چینند و سپس همه نخها را از یک مهره عبور می دهند. در سری بیست تایی بعدی جای رنگها عوض می شوند و معمولا نوع مهره ها را هم تغییر می دهند. در وسط گردنبند هم پلاک یا سکه ای می آویزند.
گردنبند میخک
میخک، دانه خوشبوی درختچه ایست که مانند مهلو بوی جذاب و جاودانی دارد. زنان هنرمند ایل این دانه ها را به مدت چند ساعت در حنا می خیسانند تا رنگ حنایی جالبی به خود بگیرد و بلافاصله آنها را سوراخ کرده نخهای باریک و محکمی از آنها عبور داده مدتی آویزان می کنند تا خشک شود سپس این رشته ها را با شکل و طرح دلخواه به دستجات مساوی تقسیم و فواصل آن را با مهره های عقیق و یا سکه های طلا یا نقره تزیین می کنند. گردنبندهای مهلو و میخک جز جهیزیه دخترخانمهاست. خاطرات شیرین دوران ازدواج همراه با عطر میخک جاودانه و ماندگار است. این گردنبندها دارای بوی خوش بوده رنگ و طرح جالب دارند، تهیه آنها ارزان تمام می شود و در دسترس عموم قرار دارد. استفاده کننده از آنها نیاز به مواد معطره مثل عطر و ادکلن و اسپری ندارد.
عنبردان
همانطور که از اسمش پیداست، جعبه کوچک و ظریفی است، برای نگهداری مواد معطره و اسانس های خوشبو. زنان ایلی به دلیل کار و فعالیت مستمر وعدم دسترسی به حمام، برای اینکه بوی ناخوشایند عرق بدن موجب ناراحتی نشود، لازم است موادی خوشبو و معطر همراه داشته باشند و چون استفاده از عطر و اسپری در ایل مرسوم نیست، ماده ای طبیعی جایگزین عطریات مصنوعی می کنند. برای این کار مقداری «علفه» که گیاهی خوشبوست و از کشور هندوستان وارد می شود، از عطاریها خریداری کرده در عنبردان جای می دهند و آن را به گردن می آویزند. عنبردان جعبه ای است به ابعاد ۲ تا ۳ سانتیمتر که از آلیاژهای مختلف طلا، نقره و برنز ساخته می شود، در یک طرف آن حلقه ایست که نخ از آن عبور می کند. این جعبه کوچک ظریف که روی آن را به طرز جالبی قلم زنی یا تزیین کرده اند میان گردنبندها و همراه با مهره های عقیق و یاقوت به گردن می آویزند. ثروتمندان ایل اغلب از عنبردان طلایا طلای جواهر نشان استفاده می کنند.
قاب قرآن
کلام خدا در هر حال مشکل گشای مردم مسلمان است و این اعتقاد در میان مردم ایل به نحو ریشه دار تری دیده می شود. زنان قشقایی از مادرانشان آموخته اند چگونه از چشم زخمها، حسادتها، نفرین ها و بیماریها در امان باشند و در مشکلات و سختیهای زندگی به کجا پناه ببرند. آنها تکیه گاهی جز آیات آسمانی ندارند و به همین منظور همیشه برگ کوچک یا آیه ای از کلام ا... را در قاب قرآن جای داده و به همراه دارند. قاب قرآن مانند عنبردان جعبه مستطیل شکلی است به ابعاد ۲ تا ۳ سانتیمتر از طلا یا نقره که گاهی با مینا کاری یا قلمزنی و گاه با برجسته نویسی و کنده کاری جلوه و جلای خاص به آن بخشیده اند. قاب قرآن را همراه با دیگر جواهرات، همراه با گردن بندهای مهره ای به گردن می آویزند. تعدادی از سنگهای قیمتی، قاب قرآن، عنبردان و سینه ریزهای مهلو و میخک، مجموعه جواهرات یک خانم ایلی است که با سلیقه خود آنها را ردیف کرده و به عنوان تزیینات به کار می برد.
گردن بندهای مهره ای
فعالیت و کار دایمی زنان عشایر، این اجازه را نمی دهد که از زیورآلات ظریف و گران قیمت استفاده کنند. یک زن ایلی که کار نان پختن، تهیه لبنیات، بارکردن لوازم زندگی و پیاده کردن آنها، بچه داری، فرش بافی و گاهی هیزم شکنی را به عهده دارند، در گیرودار این تحرکهای مداوم، هر نوع زیورآلات که به همراه داشته باشد، یا گم می شود و یا صدمه می بیند. به همین جهت تزیینات گردن و دست آنها بایستی مقاوم و بادوام باشد. اگرچه زنان خوانین و ثروتمندان ایل، جواهرات گرانقیمت دارند اما کار و فعالیتشان کمتر است و می توانند در بعضی مواقع آنها را به کار برند. زنان قشقایی ازانواع مهره های کریستالی، پلاستیکی، عقیق، یاقوت، دلربا، چوبهای خراطی شده، مرجان، کهربا، فیروزه، گردنبند و دستبند تهیه می کنند. زنان برای تهیه یک گردنبند با میل و سلیقه خود، رنگ، درشت و ریزی مهره ها، نوع جنس، بلندی و کوتاهی رشته ها را در نظر گرفته با ترتیب خاص ردیف می کنند. در وسط آنها زیباترین یا بزرگترین مهره ها را جای می دهند. یا اینکه پلاک، مدال یا طلسم که صفحه ای نقره ای با نوشته های قرآنی است، آویزان می کنند. اگر تعداد گردنبندها بیش از یکی باشد، بایستی یکی از آنها کوتاهتر از دیگری باشد که هنگام کار و فعالیت با یکدیگر برخورد نکنند.
النگو و دستبند
زنان کم درآمد و ضعیف ایل که قادر به خرید زینت آلات گران قیمت نیستند، با مهره های زیبا دستبندهایی تهیه کرده به عنوان زیور استفاده می کنند. این نوع دستبندها در اثر فعالیت زیاد با وجودیکه صدمه می بینند اما مقاومت می کنند. مهره هایی که برای این کار در نظر می گیرند، عبارتند از:
- صمغ گیاهان که از زمانهای گذشته تغییر حالت داده بصورت کهربا درآمده.
- نوعی ماده پلاستیکی خشک که همان کهربای دل است و ایلیاتی ها زردیان می گویند.
- شیشه های کریستالی و تراش دار.
- پلاستیکهای شفاف و روشن و یا مات.
- چوبهای خراطی شده گرد یا بیضی شکل.
- سنگهای قیمتی عقیق و فیروزه و یاقوت.
- سنگهای رنگین و جلادار.
- دانه های زیبای گیاهان.
این مهره ها که دارای اندازه های مختلف و رنگها و اشکال متفاوت هستند، توسط زنان یا دختران جوان، مرتب و منظم شده به صورت یکنواخت و یا یک در میان و به دلخواه آنها از ردیف کرده نخ محکمی از آنها عبور می دهند و دو سر نخ را گره زده بعنوان دستبند استفاده می کنند. النگوهای نقره ای با پای ۲ تا ۳ سانتیمتر با نقشهای برجسته نیز مرسوم است. نوعی النگوی فلزی نیز به دست می کنند تا جن زده نشوند زیرا معتقدند جن از افرادی که آهن همراه دارند، دوری می کند.
گیسوبند
کوتاه کردن موی سر در میان ایلات مرسوم نیست، بنابراین مو از سنین کودکی تا آخر عمر به رشد خود ادامه می دهد. زنان و دختران دارای گیسوان بلند هستند که گاه تا ساق پا هم میرسد.
موهای به هم بافته شده که به حدود ۱۲ - ۱۴ گیسو می رسد، در زیر چارقد پنهان است و چون برای شانه و مرتب کردن موها فرصت ندارند، سعی می کنند گیسوان باز نشوند. گیسویند وسیله ای است تزیینی برای بستن گیسوان و حفاظت آنها که توسط زنان تهیه می شود.
گیسویند رشته های ظریف ابریشمی است که به سبک جالبی ساخته شده و رشته هایی از آن منشعب می شود که به هر رشته گمپله ظریفی با رنگهای مختلف مربوط می شود. گیسوها، از میان گیسو بند عبور کرده بر روی کمر آویزان می شوند.
بازوبند
مردم ایل برای جلوگیری از چشم زخم و رفع بیماریها و دفع اجنه، به دعانویسان پناه برده و برای رفع مشکلات خود از آنها یاری می طلبند. این افراد هم با نوشتن دعا، به قول خودشان بیماران را شفا داده فقیران را توانگر کرده عاشقان را به وصال معشوق رسانده و دیوانگان را بهبود می بخشند. باوجودیکه بعضی از آنها حتی از نوشتن نام ائمه هم عاجزند و درون کاغذ نقاشی هایی کرده در شمع می جوشانند تا کسی ازکلک آنها سر درنیاورد، مردم ساده ایل هم چون از جهان بینی اطلاع زیادی ندارند و در میان این نوشته ها نیروی سحرآمیز می بینند، با عشق و علاقه و دادن هدایا، تعدادی از این دعاها را می گیرند و با احترام در جای مخصوصی به نام بازوبند نگه میدارند. بازوبند کیسه ایست چرمی یا بافتنی یا از پارچه های زیبا که بوسیله نخ های ابریشمی یا پشمی ظریف تعدادی گمپل به آن آویخته اند و با مهره های زیبایی تزیین کرده اند. بازوبند را به بازوی خود می بندند و دعاهای خود را در آن می گذارند. وگاهی طلسمی نقره ای که معتقدند آنها را از شر جن، چشم شور و زبان بد مصون می دارد، به بازوبند اضافه می کنند. بازوبندهای زنان اغلب از پارچه های زربفت، ترمه و یا مخمل که اطرافش را زری دوزی کرده اند، می باشد و بازوبندهای مردان از چرم ظریف و نازک تهیه می شود.
آفتاب گردان
اگرچه اکثر کوچ نشینان به آفتاب سوزان تابستان و خشونت طبیعت عادت کرده اند و صورت آفتاب سوخته و سیه چرده آنان نشان عمیقی از خستگی دایمی و رنج سفرهای طولانی دارد و اگرچه مردم زحمت کش ایل، برای مبارزه با مشکلات زندگی، تنها راه چاره را در مقاومت و استواری می بینند اما در بعضی موارد هم در برابر ناملایمات دست به ابتکاری جالب می زنند. زنان جوان، نوعروسان و خان زاده های ثروتمند، در هنگام کوچ که می بایست ساعتها سوار بر اسب، در زیر آفتاب داغ راهپیمایی کنند، ممکن است اشعه خورشید صورتشان را بسوزاند و آثار این سوختگی تا مدتها باقی بماند، ناچارند از آفتاب گردان استفاده کنند. آفتاب گردان نقابی است که بر پیشانی می بندند و صورت را از آسیب آفتاب در امان می دارند. این نقاب از چرم یا مقوای ضخیمی است، به شکل هلال که در وسط پهن تر است. روی این نقاب را با زیباترین پارچه های مخملی می پوشانند و وسط آن را پولک دوزی و اطرافش را مهره دوزی می کنند. با گذاشتن نوارهای رنگین در حاشیه ها جلوه خاصی به آن می دهند. دو طرف این نقاب را با نخ بافته شده ابریشمی به پشت سر می بندند و در نتیجه چشم و صورت را از نور خورشید محفوظ می دارند. پولک دوزی های زیبای نقاب و برق نوارهای طلایی و سکه هایی که به آن دوخته شده از فواصل دور کاملا مشخص است.
پولک دوزی
لباس جالب و زیبا از دیرباز مورد توجه انسان بوده است. ازآنجا که مردم ایل، تابع مد نیستند و طرح و دوخت لباس در طول تاریخ زندگی برایشان یکنواخت بوده با روش های ابداعی خود، پارچه های ارزان قیمت مثل وال، چیت، تور و... را با ابزاری مثل حاشیه، نوار، منجوق، گمپل و پولک تغییر داده به لباسی جالب تبدیل می کنند. زنان ایل پارچه را به اندازه دلخواه می برند، می دوزند، تزیین می کنند و در حقیقت همه آنها خیاط خود هستند. با پولک و منجوق و دیگر تزیينات که قیمت چندانی ندارند، بر لباسها شکل ها و نقشهای متنوع می اندازند و پارچه های ساده را با صرف مدتها، وقت و دقت به بهترین شکل ممکن در می آورند.
زمینه چارقدهای تور را با پولک های رنگارنگ، و حاشیه آن را با نوارهای زری دوزی و منجوق های ریز و درشت، نقش می اندازند. بر سینه و یقه پیراهن، با دانه های مرواریدگون و یا تیره های ریز و رنگی و پولک های براق، اشکال مختلف ترسیم می کنند. دامن های پرچین زیرجامه را در ردیف های موازی زری دوزی کرده با نوارهای رنگین و شرابه های ابریشمی، حاشیه دوزی نموده و حدفاصل آنها را با پولک و مهره به نگاره های جالب تبدیل می کنند. خلاصه زنان کم درآمد ایل اگرچه قادر به خرید پارچه های الوان و گران قیمت نیستند اما با هنرنمایی های ماهرانه با ساده ترین پارچه ها، لباس مورد علاقه خود را تهیه می کنند.
تزیینات لباس خردسالان
کودک، حلاوت زندگی است و زندگی انسانها در جهت آرمانهای او. حتی فقیرترین انسانها هم از نظر مادی و معنوی، در مورد کودکان خود دریغ ندارند. دوست دارند بهترین تغذیه را داشته باشد و زیباترین لباسها را بپوشد. از خود بگیرند و به او ببخشند. در بیشتر خانواده ها نوترین لباس در بر کودکان است. این اخلاق در بین جوامع ایلی به نحو چشمگیرتر وجود دارد. برای مصون ماندن از چشم زخم و حسادت دیگران، دعابند و گل نمک، مهره مار، ناخن پلنگ، صدف و طلسم به لباسش می دوزند.
دعابند: از نخ های ابریشمی همراه با آویزه های زیبا بافته شده است که کیسه مخصوص دعا به آن می آویزند و در طول دوران کودکی، دعاهای گرفته شده را در آن نگهداری می کنند.
گل نمک: قطعه نمک مکعب شکلی است که در چهار سطح آن گمپله هایی می آویزند و بعنوان نظربند به لباس نوزادان می دوزند.
مهره مار: سنگ زرد رنگی است که به شکل جالبی تراش داده شده برای دوری اجنه و چشم زخم به لباس دوخته می شود.
ناخن پلنگ: الگوی شجاعت و بی باکی است به همین جهت ناخن این حیوان را سوراخ کرده از دعا بند عبور می دهند که همیشه همراه طفل باشد تا قویدل بزرگ شود.
صدف: نشانه پاکی و زلالی است. با این اعتقاد که دل کودک از کینه ها پاک و زلال باشد، صدفهایی به گردن او می آویزند.
طلسم: صفحه ای صیقل یافته از نقره یا فلز دیگر است که آیات و کلمات مقدسی روی آن می نویسند تا نگهبان و حافظ او در برابر بیماری ها باشد.
منبع: کتاب کوچ با عشق شقایق
نویسنده: منوچهر کیانی