هزارک -

این تحقیق بر اساس اجرای مقام الله توسط نظرمحمدسلیمانی و عبدالله سروراحمدی صورت گرفته ­است.

 

دوتار (شرق خراسان)

دوتار ـ از خانواده سازهای زهی مضرابی مقید ـ که در برخی رسالات قدیم با نام تنبور یا تمبور نیز از آن یاد شده، از سازهای متداول قدیم موسیقی ایران است که امروزه در برخی مناطق از جمله شرق و شمال خراسان، ترکمن صحرا، کتول و شرق مازندران یا اندک تفاوت­ هایی در ساختار ساز و تکنیک ­های اجرایی متداول وجود دارد.

تربت جام، خواف، تایباد و کاشمر شهرهای اصلی در حوزه شرق خراسان می­باشند که فرهنگ موسیقایی در این منطقه دارای تنوع است.

دوتار مهم ترین ساز رایج در شرق خراسان به ویژه تربت جام است که از آن هم بصورت تکنوازی و هم در همراهی با آواز استفاده می­ شود. ویژگی­ های ملودی در قطعاتی که بصورت تکنوازی  اجرا می­ شود منطبق بر امکانات اجرایی و ناشی از تکنیک نوازندگی در این ساز است. مقام­ های سازی شامل: مقام الله، جل، شاه صنم، مشق پلتان، اشتر خجو، سه چکه(نوعی رقص) و ... است که میتوان آن ها را به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول آن هایی که دارای متر آزاد اند مانند جل و شاه صنم؛ دسته دوم آن هایی که متر ثابت دارند مانند: الله، مشق پلتان، اشترخجو، سه چکه.

 

ویژگی های ظاهری و ساختاری دوتار شرق خراسان

این ساز دارای کاسه ه­ای گلابی شکل و یک تکه است. در عمیق ترین قسمت کاسه یک سوراخ وجود دارد که در تشدید طنین و کیفیت صوتی ساز اهمیت دارد. حجم کاسه طنینی در دوتارهای امروز شرق خراسان نسبت به دوتارهای دیگر مناطق بیشتر است.

دوتارهای قدیمی شرق خراسان از دوتارهای امروزی کوچکتر بودند و به دلیل زیر بودن صدایشان برای همراهی با آواز اجباراً بم تر کوک می­شدند. استفاده از کوک های بم تر در دوتارهای کوچک باعث ایجاد نرمش قابل ملاحظه­ ای در صدای آنها می­ شد. دوتارهای کوچک در نمونه های 8-14 دستانی دیده شده­اند. دوتار  شرق خراسان دارای دست ه­ای نسبتاً بلند است و از کاسه به سمت شیطانک تا حدی باریک می شود.از دو وتر دوتار وتر پایین (زیرتر) وظیفه اجرای ملودی و وتر بالا (بم تر) نقش واخوان را به عهده دارد.

ظاهراً تعداد دستان­ های ساز در دوره های مختلف متفاوت بوده است که بنابر نظر برخی دوتارنوازان شرق خراسان، تعداد دستان­ ها به قدرت و تسلط نوازنده و همچنین رپرتوار هر نوازنده بستگی داشته­ است. به این معنی که برخی از نوازندگان برای اجرای قطعات خارج از حوزه شرق خراسان مجبور به بستن دستان های اضافی بوده­اند. دو اصطلاح فارسی بند و کردی بند که در میان برخی از دوتارنوازان این منطقه رواج دارد می تواند توجیهی برای این موضوع باشد. بطور کلی تنوع آرا در تعداد دستان های دوتار تربت جام و نواحی اطراف آن مثل تایباد، سرخس، کاشمر و خواف در هیچ سازی در ایران دیده نمی شود. در نواحی دیگر ایران اختلاف نظر در مورد تعداد دستان های یک ساز از یک تا سه دستان فراتر نمی­ رود در حالیکه در دوتار این منطقه از 8 تا 17 دستان نوسان دارد.

 

کوک

جنس وترها در قدیم از موی دم اسب بوده که به صورت چندلا پیچیده می­ شد. مدتی بعد از ابریشم خام تابیده شده یا زه استفاده می کردند. امروزه وترهای دوتار از جنس فولاد است، در واقع همان سیم­ های سفید مورد استفاده در ساز تار و سه­ تار با این تفاوت که برای هر دو وتر از سیم­ های سفید استفاده می شود و ترجیحاً با ضخامت بیستر که بتوانند کوک را بالاتر کوک کنند.

کوک وترها نسبت به سبک نوازنده و نوع مقام­ ها تغییر خواهند کرد. کوک­ های متداول دوتار شرق خراسان به شرح زیر است:

 

 

البته معمولا وتر اول را بالاتر از دو کوک می کنند و به همین دلیل نوازندگان این منطقه از سیم ­های ضخیم ­تر استفاده می ­کنند تا حتی گاهی ر کوک می­شود.

 

دستان بندی

دستان­ها در قدیم از جنس زه بوده ­اند اما امروزه بیشتر از نخ های نایلونی استفاده می شود و آن ها را به شکل چهارلا می بندند. تعداد دستان ها در دوتار شرق خراسان بین 8 تا 17 پرده متغیر است و بسته به تسلط نوازنده و مقام های رایج در برخی مناطق و رپرتوار هر نوازنده تعداد دستان ها تغییر می کند.

 

دستان بندی قدیم

به گفته اکثر نوازندگان در قدیم دوتار هشت یا نه دستان داشته و با فرض اینکه وتر اول نت دو کوک شده باشد، نام دستان ها به شرح زیر است:

 

 

دستان بندی جدید

امروزه بنا بر افزایش رپرتوار موسیقی در این منطقه و تمایل نوازندگان به نواختن ملودی های گوناگون دستان های دوتار افزایش یافته و بین 13 تا 17 پرده متغییر است. با فرض اینکه وتر اول نت دو کوک شده باشد نام دستان ها به شرح زیر است:

 

 

البته دستان های ساز دوتار در بین نوازندگان با نسبت های گوناگون بسته می شود اما محدوده ی دستان بندی در ساز دوتار مطابق با اشکال بالا می باشد.

 

بخش چهارم: نحوه نواختن

این ساز معمولاً به شکل نشسته نواخته می شود به طوری که کاسه ساز روی پا و دسته رو به بالا قرار می گیرد. برای نواختن این ساز از تمام انگشتان دست راست استفاده می شود.

 

الف: تکنیک های دست راست

تنوع مضرابی در این منطقه بسیار زیاد است و در سبک های نوازندگی مختلف نیز تکنیک های گوناگون وجود دارد. برخی از این تکنیک ها عبارتند از: راست پنجه، راست سبابه، چپ سبابه، چپ شست، راست شست و برخی مضراب های ترکیبی از جمله پنجه پیچ، ریز ساده و ریز پنج انگشتی.

 

ب: تکنیک های دست چپ

دوتار شرق خراسان دارای دو وتر است که سیم پایین (زیر) وظیفه اجرای ملودی و سیم بالا (بم) نقش واخوان را بر عهده دارد. برای انگشت گذاری روی سیم زیر از هر چهار انگشت استفاده می شود و روی سیم بم هیچ گاه انگشت گذاری نمیشود به استثناء مقام مشق پلتان که به منظور پایین رفتن ملودی از سیم بم استفاده می شود. در غیر اینصورت سیم بم گاهی با شست گرفته می شود. برخی تکنیک های رایج در دست چپ بدین شرح می باشد: ویبراسیون طولی، ویبراسیون عرضی، کندن، تکیه و گلیساندو.

 

تجزیه و تحلیل مقام الله

در این قسمت به بررسی جملات اصلی در مقام الله بر اساس دو منبع معتبر (عبدالله سرور احمدی و نظرمحمد سلیمانی) می پردازیم. در مقام الله پنج جمله اصلی وجود دارد که با حروف A – B – C – D –E  به شرح آن ها خواهیم پرداخت. تمامی جملات دیگر واریاسیون یا تکرار این جملات می باشد.

 

جمله موسیقی A

این موتیف جمله اصلی در مقام الله به حساب می آید و می توان آن را به به بیت ترجیع در قالب ترجیع بند شبیه دانست. در نواخته سرور احمدی این جمله 13 بار و در اجرای نظر محمد 16 بار به گوش می رسد. پرش چهارم درست ویژگی اصلی این موتیف می باشد. این جمله با واریاسیون ها و ترتیب های گوناگون به اجرا در می آید.

 

 

واریاسیون های جمله A

شماره 1: در این جمله فواصل و نسبت کشش ها ثابت است و تن ها متر عوض شده است از این رو یک واریاسیون متریک به حساب می آید.

شماره 2: این جمله تن ها از لحاظ تکنیک اجرا با موتیف اصلی تفاوت دارد و همین تکنیک راست و چپ باعث تغییر ریتم در آن شده است. به همین دلیل می توان آن را واریاسیون ریتمیک نامید.

 

 

شماره 3: این واریاسیون ریتمیک توسط پنجه ی نیم پیچ بوجود آمده است.

 

 

شماره 4: اگر ضرب اول جمله با پیچ پر نواخته شود، این واریاسیون ریتمیک بوجود می آید.

 

 

شماره 5: ایست جمله روی نت فا، آن را به واریاسیون ریتمیک ـ ملودیک تبدیل می نماید.

 

 

شماره 6: ایست روی نت فا در میزان اول، واریاسیون ملودیک بوجود می آورد.

 

 

شماره 7: این واریاسیون متریک با تغییر ریتم در میزان دوم به وجود آمده است.

 

 

جمله موسیقی B

این موتیف نیز از قسمت های مهم و تکرار شونده در مقام الله به حساب می آید و تحت تاثیر پنجه پیچ و ریز های مختلف دستخوش تغییرات گوناگون می شود. هر کدام از ضرب های این موتیف ممکن است چندبار تکرار شوند و همچنین در قسمت های مختلف با ریتم و تکنیک های گوناگون اجرا می شود.

مقام الله و شعب آن یک مقام ذکر گونه به حساب می آید و در مراسم دراویش نقش بندیه اجرا می شود. به همین علت تکرار در اجرای مقام الله زیاد وجود دارد تا حالت ذکر را تداعی کند ولی تکرار یک ضرب در اجرای این موتیف نقش ساختاری دارد و ویژگی اصلی به حساب می آید.

 

 

واریاسیون های جمله B

شماره 1: در این جمله فواصل و نسبت کشش ها ثابت است و تن ها متر عوض شده است. از این رو این جمله یک واریاسیون متریک به حساب می آید.

شماره 2: اگر موتیف B  با پنجه پیچ نواخته شود جمله زیر حاصل می شود. این تغییر تکنیکی واریاسیون ریتمیک را بوجود می آورد.

 

 

شماره 3: با حذف پنجه پیچ و اضافه کردن یک راست و چپ واریاسیون ریتمیک زیر بوجود می آید:

 

 

شماره 4: این جمله موسیقی با وارونه شدن فواصل در هر ضرب بوجود می آید که ممکن است نوازنده بر اثر تکرار و جابجا شدن ضرب ها به این واریاسیون رسیده باشد.

 

 

شماره 5: در این جمله ضرب اول موتیف با راست و چپ و ضرب دوم با پنجه پیچ اجرا شده است.

 

 

شماره 6: با تغییرات جزئی این واریاسیون ریتمیک ـ ملودیک بوجود آمده است.

 

 

شماره 7: این ملودی نیز تحت تاثیر نوعی راست و چپ سریع به واریاسیون ریتمیک از موتیف B تبدیل شده است.

 

 

بخش سوم: جمله موسیقی C

این جمله از جملات پر اهمیت مقام الله است و در بیشتر موارد قبل از جمله ترجیع بندA  به اجرا در می آید. در بررسی واریاسون های این جمله به نکته جالبی بر می خوریم. در تکرار ها این جمله با شباهت های بسیاری به اجرا در آمده است و با ثابت نگه داشتن عوامل ساختاری جزئیات را دچار تغییر کرده است. این تغییرات شامل مضراب، دینامیک، تمپو و نت های غیر ساختاری می شود. این ویژگی در تمام این مقام دیده می شود اما در این جمله جلوه ی بیشتری دارد. به همین خاطر در این بخش بنا شده است.

 

 

واریاسیون های جمله C

در مورد جملات A و B واریاسیون ها تک تک بررسی شده و نقش مضراب ها و تکنیک ها بر واریاسیون های یک جمله بیان شد. در مورد جمله C به جهت شباهت با موارد قبل، از بررسی تک تک واریاسیون ها صرف نظر می شود.

 

 

بخش چهارم: جمله موسیقی D

عامل ساختاری در این جمله حرکت بالا رونده به سمت نت ر (سی ـ دو ـ ر) و ایست روی نت ر می باشد که در تمام واریاسیون ها نیز رعایت شده است.

 

 

راست و چپ، ریزها و پنجه پیچ ها باعث بوجود آمدن واریاسیون های زیر شده اند:

 

 

بخش پنجم: جمله موسیقی E

 

 

عوامل ساختاری در این جمله به شرح زیر است:
1- تاکید روی نت دو
2- استفاده از نوعی پیچ (پیچ پر) از ویژگی های اصلی این جمله به حساب می آید که در تمام موارد با حرکت پایین رونده همراه است.
3-استفاده از نت دو (دست باز) در پایان جملات از دیگر ویژگی های این جمله به حساب می آید که در بیشتر مواقع با مضراب راست و چپ، نیم پیچ همراه است.
4- در اجرای این جمله ضرب اول و دوم با تغییراتی اجرا می شوند اما ضرب سوم و چهارم (پیچ پر و دو دست باز) در پایان با تغییرات غیر ساختاری تکرار می شوند.

 

واریاسیون های جمله E

 

 

 

منبع: هزارک

نوشته ای از: حامد زند کریم خانی