هزارک - انسان، چه در دوران شکارگری- خوراکجویی و چه در دوران کشاورزی، جهت مرتفع ساختن نیازهای خویش، اعم از شکار موفق تر یا پرورش محصول بیشتر و محافظت از آن در برابر مهاجمین، نیازمند همکاری با دیگران بوده و طبعا، اعضای خانواده مانند برادران و خواهران و بستگان نزدیکی همچون عموزادگان، افراد مناسب تری برای این گونه همکاری ها محسوب می شدند. بر این اساس، گروه های متشکل از نزدیکان و وابستگان خونی، هسته اولیه خانواده های گسترده را بنیان نهادند و با گذر زمان و افزایش جمعیت و شکل گیری روستاها و شهرها، همان خانواده های بزرگ که نیاکان، ژنتیک، آداب و رسوم و زبان مشترکی داشتند، تدریجا اقوام گوناگون را تشکیل دادند.
مفهوم قومیت، به سبب قرابت هایی که با موضوعات نژاد و ملیت دارد، بعضا با این مفاهیم مرتبط دانسته می شود، ولی باید توجه نمود که این مفاهیم، مجزا از یکدیگرند. نژاد عمدتا با موضوعات بیولوژیک و ژنتیکی مرتبط است، حال آنکه قومیت بیشتر با گروه های اجتماعی سر و کار دارد. همچنین، یک ملت می تواند از اقوام مختلفی تشکیل شده باشد و در عین حال، یک قوم نیز ممکن است در چند ملت پراکنده باشد. بنابراین، تفکیک مفهوم قومیت از نژاد و ملیت، امری حائز اهمیت به شمار می رود.
همین پیچیدگی ها و ابهامات در مفهوم قومیت سبب شده که در منابع تاریخی، جامعه شناسی و مردم شناسی، تقسیم بندی دقیق و یکسانی از اقوام جهان، از جمله اقوام ایرانی ارائه نشده باشد. با این وجود، در این مجموعه نوشتارها بر آنیم که با تکیه بر منابع مختلف، فهرستی از اقوام ساکن ایران فراهم سازیم و توصیفی مختصر از آنها ارائه نماییم. در ادامه نیز، به شرح برخی از مولفه های فرهنگی اقوام مزبور نظیر خوراک، پوشاک، سبک زندگی، آداب و رسوم، مناسبت ها، هنرهای رایج و دیگر موضوعات مرتبط با حیات اجتماعی ایشان، مبادرت خواهیم ورزید.
تعاریف مختلف قوم و قومیت:
قوم و قوميت، واژگانی پر ابهام هستند و به همين دليل تعاريف پر شمار و پراكنده ای در خصوص آنها وجود دارد. در اینجا به برخی از رایج ترین تعاریف مفاهیم قوم و قومیت اشاره می شود:
- مارتين بالمر (Martin Bulmer؛ استاد جامعه شناسی در دانشگاه ساری انگلستان) معتقد است "يك گروه قومی، اجتماع كوچكي از انسان ها در درون جامعه اي بزرگتر است كه به صورت واقعي يا احساسی و ادراكی، دارای اصل و نسب، خاطرات و گذشته تاريخی - فرهنگی مشترك می باشد. هم چنين داراي يك يا چند عنصر سمبليک نظير خويشاوندی، مذهب، زبان، سرزمين و خصوصيات ظاهری و فيزيكی مشترک است كه هويت گروهی آنان را از گروه های ديگر متمايز مي سازد و اعضای آن به تعلقات گروهي قومی خويش آگاهی دارند".
- ماکس وبر (Maximilian Karl Emil Weber؛ جامعه شناس، تاریخدان، حقوقدان و استاد اقتصاد سیاسی اهل آلمان) گروه های قومی را چنین تعریف می کند: "گروه هایی انسانی كه دارای باوری ذهنی به اجداد مشترك هستند؛ باوری كه دليل آن می تواند شباهت های فيزيكی، شباهت در رسوم، حافظه و خاطرات مشترک باشد".
- فردريك بارث (Fredrik Barth؛ انسان شناس اهل نروژ) در تعریف قوم عنوان می دارد "جمعيتي كه دارای خودمختاری در بازتوليد زيستی خود و ارزش های فرهنگی بنيادين مشتركی باشد؛ به لحاظ فرهنگی با وحدتی آشكار گرد هم آمده باشد؛ يك ميدان ارتباطی و كنش متقابل بسازد و دارای احساس تعلق به واقعيتی بيرونی باشد كه آن ها را از ديگران تفكيك كند".
- از نظر مارتين بالمر وجان سولوموز (Martin Bulmer & John Solomos؛ نویسندگان کتاب مطالعات قومی و نژادی در قرن بیستم)، "قوميت به گروهی اشاره دارد كه با ويژگی های بنيادی از قبیل زبان، آداب و رسوم و ميراث تاريخی، از ساير گروه های اجتماعی كه دارای پيوستگی و همبستگی نژادی هستند، متمايزند".
- از نظر آنتونی اسميت (Anthony Smith؛ جامعه شناس تاریخی اهل انگلستان) قوم عبارت است از"يك جمعيت انسانی مشخص با افسانه های اجدادی، خاطرات و عناصر فرهنگي مشترک، پيوند با يك میهن یا سرزمين تاريخی و درجاتی از حس منافع و مسووليت همسو".
- از نظر برتون (Roland Burton؛ استاد جامعه شناسی اهل فرانسه)، "قوم يك مجموعه اجتماعی تمايز يافته، بسته و پايدار است كه ريشه های خود را درگذشته ای اسطوره ای تصور می كند و عموما دارای نام ها، رسوم، ارزش ها و زبان مشترك است.
پیشینه ایرانیان و اقوام ساکن ایران:
ایرانیان، به عنوان ملتی کهنسال و بهره مند از تاریخی سه هزار ساله، از اقوام گوناگونی تشکیل شده اند. از حدود چهار تا سه هزار سال پیش، گروهی از انسان ها که در جنوب سیبری و حوالی شمال و شرق دریای کاسپین امروزی سکونت داشتند و نزد انسان شناسان و تاریخ پژوهان به نژاد هند و اروپایی موسومند، به سبب کثرت جمعیت و نیاز به فضای زیستی بیشتر، شروع به مهاجرت به مناطق شرقی، غربی و جنوبی می نمایند. گروهی از ایشان که به آریائیان شهرت داشتند، از دو سوی شرق و غرب دریای کاسپین، به سمت فلات جنوبی خویش حرکت می کنند و ضمن اسکان در آن، نام خویش را نیز بر آن فلات می نهند؛ بدین ترتیب، ایران یا همان سرزمین آریائیان، شکل می گیرد.
البته فلات مزبور، از هزاره ها پیشتر نیز ساکنینی داشت و تمدن های مهم و شناخته شده ای هم در آن برقرار شده بود که از جمله آنها می توان به تمدن های اکدی و بابلی، ایلامی، شهر سوخته زابل، سیلک کاشان، تپه مارلیک و امثالهم اشاره نمود. با این وجود، قوم تازه نفس و پر شمار جدیدالورود به این سرزمین، تدریجا از طریق تهاجم یا آمیختن با ساکنین قدیمی، زمام امور را در دست گرفت و ایرانشهر را بنیان نهاد.
آریائیان، در کنار ابداعات فرهنگی و تمدنی خاص خود، از مولفه های فرهنگی و تمدنی اقوام و ساکنین پیشین نیز بهره جستند و نهایتا، فرهنگ و تمدن تلفیقی و در عین حال منحصر به فرد ایرانی را شکل دادند.
آریائیان از سه طایفه اصلی شامل پارت ها، مادها و پارس ها تشکیل شده بودند. پارت ها عمدتا در بخش های شمال شرقی فلات ایران سکنی گزیدند؛ مادها و پارس ها که قرابت بیشتری نیز با یکدیگر داشتند، به ترتیب در نواحی غرب و شمال غربی و مناطق جنوبی فلات، استقرار یافتند. نکته قابل تامل در خصوص این طوایف، تاکید ایشان بر نژاد و نسب آریایی خویش و ایرانی بودنشان است، به شکلی که رخدادهای تاریخی مختلف و حتی از میان رفتن انسجام سرزمینی ایشان در مقاطعی از تاریخ، هرگز موجب گم شدن تبار و ریشه آنان نشد؛ بدانگونه که همواره و پیش از انتساب خویش به هر قبیله و طایفه ای، خود را ایرانی می خواندند. این امر، نزد ملل همجوار نیز کاملا پذیرفته شده بود که ساکنان این فلات، ایرانی و آریایی نژاد هستند.
لازم به ذکر است که تاریخ سه هزار ساله ایران، به دو دوره زمانی تقسیم می شود. یک هزاره و نیم نخست که از حدود سه هزار تا هزار و چهار صد سال پیش را در بر می گیرد، مربوط به پیش از سقوط و اشغال ایران توسط اعراب مسلمان است که طی آن، مادها، پارت ها و به ویژه پارس ها (که به سبب تاسیس سلسله های حکومتی هخامنشیان و ساسانیان، در جهان شناخته شده تر بودند و لذا اغلب، نام ایران معادل با پارس بر شمرده می شد)، هر یک حکومتی مقتدر و یکپارچه و امپراتوری هایی در مقیاس جهانی بنا نهادند. ایران در آن هنگام، ضمن برخورداری از یکپارچگی کامل، قادر به حفظ مرزهای خویش و اثر گذاری بر امور بین المللی بود و در سراسر تاریخ این دوره و در زمان تمامی سلسله های حکومتی، ساکنین این سرزمین بیش از تکیه بر قومیت یا خانواده خویش، بر تبار آریایی و بهره مندی از فرّه ایرانی و نژاده بودن خود تاکید داشتند.
در دوره دوم تاریخ ایران که از سقوط آن به دست اعراب مسلمان در هزار و چهار صد سال پیش آغاز شده و به دوره اسلامی شناخته می شود و بخش عمده آن، تحت فرمانروایی سلاطین عرب و ترک سپری گشته، انسجام سرزمینی، نژادی و فرهنگی ایرانیان دستخوش تحولات و آسیب های فراوانی گردید و عمدتا در این دوره است که با ورود مهاجمین و مهاجرین غیر ایرانی به فلات ایران، اقوام گوناگون ایرانی و انیرانی تدریجا در این سرزمین شکل گرفته و آوازه بیشتری یافته اند. با آنکه در این شرایط نیز چه ایرانیان و چه اقوام جدیدالورود به این سرزمین، کماکان ایرانیان را با هویت نژادی و فرهنگی خاص خود از انیرانیان باز می شناختند، لیکن به سبب آسیب های فراوان وارده بر فرهنگ و شوونات اجتماعی ایران و آمیختگی ایشان با اقوام تازه وارد، گروه های کوچکتری از ایرانیان (که بر اثر فقدان حکومت مرکزی و نهادهای ملی و فرهنگی، ارتباطشان با سایر ایرانی تبارها تقلیل یافته بود)، در تلاش برای حفظ میراث معنوی و هویتی خویش، در کنار ملیت، بر قومیت خویش نیز تاکید نمودند و اقوام گوناگون ایرانی را شکل داده و بدان تکیه زدند و تدریجا، گروه های قومی و اقوام ایرانی، شناخته تر و مجزا تر شدند.
تقسیم بندی اقوام ساکن ایران:
همانگونه که پیشتر نیز عنوان شد، قومیت مفهومی است که هم به نژاد و ژنتیک و هم به موضوعات و مولفه های فرهنگی و رفتارهای اجتماعی ارتباط دارد و لذا تفکیک و تقسیم بندی اقوام، به ویژه ساکنین یک گستره جغرافیایی که پیشینه تاریخی و فرهنگی مشترک نیز دارند، امری بسیار دشوار می نماید. چنین وضعیتی در خصوص ایرانیان و اقوام ایرانی نیز صادق است. از یک سو، اقوام ایرانی دارای مشترکات نژادی و فرهنگی فراوانی هستند که تفکیک آنها از یکدیگر را سخت تر می سازد و از سوی دیگر، این سرزمین، در گذر تاریخ، دستخوش رخدادها و تحولات فراوانی بوده و اقوام غیر ایرانی پر شماری بدان ورود نموده اند و طی آمیزش با ایرانیان، هم بر خصوصیات نژادی و هم بر فرهنگ آنان، تاثیرات به سزایی داشته اند. در واقع، ایرانیان پس از قریب به یک هزاره و نیم اختلاط با ترکان و اعراب، از جهات گوناگون، چه ژنتیکی و چه فرهنگی، با ایرانیان دوره باستان تفاوت دارند.
یکی از رویکردهای رایج برای تقسیم بندی اقوام، رویکرد زبانی است؛ بدانگونه که مردمان را بر اساس زبانی که بدان سخن می گویند، در یک گروه قومی طبقه بندی می کنند. این رویکرد البته در ایران چندان قابل اتکا نیست؛ چرا که جز زبان های ترکی و عربی که در بخش هایی از ایران رواج دارند و زبان هایی مجزا محسوب می شوند، مابقی زبان ها نظیر کردی، گیلکی، لری، مازندرانی، تاتی، تالشی، خراسانی، سیستانی، کرمانی و امثالهم، فی الواقع لهجه ها یا گویش های مختلف زبان پارسی هستند و مشترکات آنها بسیار فراتر از تفاوت های آنان است. بر این اساس، حداکثر می توان اقوام ایرانی را مبتنی بر پارسی زبان (با گویش های مختلف)، ترک زبان و عرب زبان تقسیم نمود.
رویکرد دیگر در تقسیم بندی اقوام، مبتنی بر فرهنگ عامه و سبک زندگی (اعم از خوراک و پوشاک و مناسک و آیین ها و ...) است. این رویکرد نیز جهت تفکیک اقوام ایرانی از یکدیگر، کاملا راهگشا نیست؛ چرا که با وجود برخی تفاوت های فرهنگی و آیینی میان گروه های قومی ساکن ایران، مشترکات فراوانی در باورها و رسوم ملی و مذهبی و سبک زندگی ایرانیان و حتی غیر ایرانیانی که سده ها در ایران زیسته اند، وجود دارد و تفکیک مشخص آنان را دشوار می سازد.
با وجود مطالب یاد شده، فهرست زیر را می توان به عنوان اقوام ساکن در ایران کنونی نام برد. در نوشتارهای بعد، به شرح مختصر این اقوام خواهیم پرداخت.
فهرست اقوام ساکن ایران:
- پارس ها / فارس ها
- آذری ها
- کردها
- لرها
- بلوچ ها
- سیستانی ها
- گیلک ها
- مازندرانی ها
- تالش ها
- تات ها
- لک ها
- عرب ها
- ترک ها
- ارمنی ها
- گرجی ها
- آشوری ها / آسوری ها
- مندائیان
- آفریقایی تبارها
- کولی ها
گردآوری و تنظیم:
دکتر فرید نوبخت حقیقی
به سفارش سایت هزارک
موسسه فرهنگی رادنواندیش
عکس تیتر: ایسنا