پیشینه تاریخی موسیقی ترکمن را به مهاجرت «آغوزها» (اقوام اولیه ترکمن) از چین به ماوراءالنهر و سواحل شرقی دریای خزر نسبت می دهند. در میان این مهاجران، دانایان و پیران هنرمند و خـنـيـا گـری وجود داشتند که به «اوزان» معروف بودند. اوزانهـا اسـلاف «بخشی»های امروز ترکمن هستند. موسیقی ترکمن دارای چهار مقام اصلی: مخمس، نوایی، غیریق لار و تجنیس است و سبکهای عمده آن عبارتند از: سبک خیوه، سبک مرو، سبک ترکمن های خراسان و سبک گرگان.

بخشی ها زبان گویای مردم ترکمن هستند و رسالت حفظ و اشاعه روایات، داستان ها، افسانه ها و میراث فرهنگی این قوم را به دوش کشیده اند. آنها با قوپیز (دوتار) خود داستان های عامیانه آغـوزها را به صورت «اوزان» برای آیندگان به یادگار گذاشته اند. ترکمن ها معتقدند که قدرت اعجاز و تأثیر دوتار از یک قشون بیشتر است. بنابر یک روایت ترکمنی، وقتی کـه بـرادر شوکر بخشی (بخشی بزرگ ترکمن) به اسارت خان خیوه درآمد، بخشی توانست با پیروزی برنوازنده دربار، برادرش را از اسارت برهاند. تاریخ موسیقی ترکمن نام آوران بزرگی مانند شوکربخشی، قره دالی گوگلن، یاوبخشی و مختومقلی قارلی دارد. بخشی ها شعر ترانه های خود را از اشعار شاعران معروف ترکمن از جمله: مختومقلی فراغی، کَمینه، ملّانپِس و کوراوغلی می گیرند. آنها هنگام خواندن آواز، صدای مخصوصی از گلوی خود خارج می کنند که به آن (جوق جوق) می گویند و گویا هنر خواننده آواز نیز در ادای هنرمندانه این صدا است. بخشی اولیاقلی یگانه از مشهورترین بخشی های موسیقی ترکمن و استاد سبک ترکمن های خراسان بود. او آخرین دوتارنوازی بود که به جای سیم از نخ ابریشم در دو تار استفاده می کرد. این بخشی بزرگ در سال ۱۳۶۰ شمسی در روستای زادگاه خود (خیر آباد درگز) در سن ۶۵ سالگی بدرود حیات گفت. زنده یاد قازاق پانگ نیز از مشاهیر بخشی های ترکمن بود و هنوز صدای گرم و آوای پنجه شیرین او در گوش ترکمن ها طنین انداز است. او در سالهای ۵۰-۱۳۴۹ شمسی همراه نوازنده کمانچه (قجق) و یار همیشگی اش آقای اراض محمد کلته به دعوت ترکمن های مقیم خارج، کنسرت موفقیت آمیزی را در شهر سیاتل امریکا اجرا کرد. وی در سال ۱۳۵۹ در سن ۴۳ سالگی در روستای بون آور گمیشان دار فانی را وداع گفت.

معرفی مختصر چند نمونه از موسیقی ترکمن که در این آلبوم آمده است:

 بیمار اِتدین: این قطعه را قازاق پانگ همراه با کمانچه اراض محمد کلته خوانده و با ترکیبی از سازهای هم خانواده موسیقی ترکمن بازسازی شده است.

 ذکر خنجر و پَرخوانی: این ذکر نوعی آیین نمایشی با حرکات موزون و از آداب و سنن قومی ترکمن ها است. آیین پرخوانی در واقع مراسمی است که برای درمان بیماری های روحی یا روانی و دفع ارواح خبیث برگزار می شود. برخی از محققان، این آیین را همانند آیین «گوات» در بلوچستان و آیین «زار» در سواحل خلیج فارس می دانند.

 غزل نادر یا منارکلّه ها: این قطعه که از نظر فرم، زیبایی خاصی دارد در سالهای آخر عمر او لیاقلی یگانه با دوتار و آواز این بخشی بزرگ ضبط شده است. غزل نادر از لحاظ شعر و موسیقی از انواع موسیقی ترکمن های خراسان محسوب میشود و مضمون شعر آن به لشکرکشی های نادرشاه افشار و ساختن مناره از سر انسان ها اشاره دارد.

سازشناسی موسیقی ترکمن

دوتار (قوپیز)

سازی است زهي پنجه ای که در قدیم به آن قوپیز، تامدره و چون از چوب درخت توت ساخته می شود) توت تار میگفتند. این ساز که بخشی های ترکمن آن را می نوازند، اصلی ترین ساز موسیقی ترکمنی است و در قدیم جنس سیم های آن ابریشم بوده است. جنس کاسه ساز از چوب توت، جنس دسته از چوب زردآلو و گوشی ها از فلز است. دو تار ۱۳ پرده و ۲ رشته سیم دارد. طول آن ۹۱ سانتی متر، وسعت آن یک اکتاو و نیم و ترتیب کوک آن چنین است: سیم اول لاو سیم دوم می. هنگام اجرا دوتار را معمولا در حالت نشسته در بغل میگیرند و با پنجه می نوازند. (شکل شماره ۷)

کمانچه ترکمنی (قجق)

سازی است زهیِ آرشه ای که می گویند در زمانهای گذشته توسط ترکمن های خیوه از ازبک ها به عاریت گرفته شده است. این ساز کاسه کوچکی دارد که جنس آن در قدیم از کدوی آبی بوده است. کمانچه ترکمنی ۳ سیم دارد و همیشه همراه دوتار نواخته می شود و به ندرت با آن تکنوازی میکنند. جنس کاسه و دسته ساز از چوب توت، جنس آرشه از چوب و زه آن از موی دم اسب است. طول آن ۶۰ سانتی متر، وسعت آن دواکتاو و نیم و ترتیب کوک آن چنین است: سیم اول و دوم به فاصله چهارم یا پنجم و سیم سوم یک اکتاو بم تر از سیم اول این ساز را معمولا در حالت نشسته روی پای چپ می گذارند و با آرشه می نوازند. (شکل شماره ۸)

منبع: بریده ای از کتاب هشت بهشت