هزارک -
مقدمه:
در این قسمت از مجموعه مقالات طب سنتی و عامیانه ایران، به بررسی استفاده از گیاهان دارویی در درمان بیماری های عمومی می پردازیم. جغرافیای گسترده و شرایط آب و هوایی متنوع فلات ایران، امکان رشد گیاهان فراوانی را فراهم می آورد که بسیاری از آنان واجد اثرات دارویی هستند. اقلیم خشک و نیمه خشک و همچنین کوهستانی بودن بخش عمده ای از ایران موجب آن شده که مقدار مواد شیمیایی و دارویی موجود در گیاهان این سرزمین، به میزان قابل ملاحظه ای بیشتر از سرزمین های جنگلی و جلگه ای باشد و همین امر، سبب رواج گسترده استفاده از این دست گیاهان در امور طبی و درمان های سنتی گردیده است. گیاهان دارویی به اشکال گوناگونی همچون مفردات (استفاده منفرد از یک گیاه دارویی)، مرکبات (استفاده ترکیبی از چند گیاه دارویی)، داروهای گیاهی (تغلیظ مقدار زیادی از گیاهان دارویی و ایجاد عصاره، حبه یا معجونی از آنها)، عرقیات (عصاره حاصل از جوشاندن و تقطیر گیاهان دارویی) و امثالهم مورد استفاده قرار می گیرند. لازم به ذکر است که اینگونه گیاهان، صرفا به عنوان دارو به کار نمی روند و به عنوان بخشی از پوشش گیاهی سرزمین ایران، در تهیه و طبخ انواع خوراک ها نیز کاربرد دارند و به شکل سبزی های تازه و خشک، ادویه و چاشنی ها، مورد استفاده قرار می گیرند.
نکته قابل تامل در درمان های گیاهی نواحی مختلف ایران، استفاده از گیاهان خاص و بومی هر منطقه است که از آنها برای درمان های سنتی و عامیانه استفاده می شود.
با ذکر این مقدمه، به شرح کاربرد داروهای گیاهی در درمان انواع بیماری های عمومی در نواحی مختلف ایران خواهیم پرداخت.
سردرد:
در طب سنتی ایران، سردرد انواع مختلفی دارد که برخی از مهمترین آنها عبارتند از سردردهای بلغمی، سوداوی یا صفراوی، سردردهای مشارکت معده یا رحم، سردرد بر اثر آفتاب، فشار معده یا بادهای مختلف و امثالهم.
در تهران اگر یک سمت سر و چشم درد بگیرد، آن را ناشی از رودل می دانند و به بیمار مسهل می خورانند؛ مثلا سنای کوبیده شده را در آب یا آش می ریزند و به بیمار می دهند.
در شاهرود، از بخور اکالیپتوس استفاده می شود. همچنین، برای رفع سردرد، لیمو یا آبلیمو به بیمار می دهند.
در برخی روستاهای همدان، آرد نخود، زرده تخم مرغ و قهوه را با هم مخلوط می کنند و روی سر بیمار می گذارند تا سردرد وی تسکین یابد.
در خراسان جهت درمان سردرد مقداری گل ارمنی به سر و پیشانی بیمار می مالیدند. یا اندکی ترنجبین را در آب جوش می خیساندند و به بیمار می خوراندند و مقداری از آن را نیز به سر و پیشانی و شقیقه بیمار می مالیدند.
اگر سردرد را ناشی از گرمی مزاج تشخیص می دادند، برگ درخت عناب خشک شده در سایه را در هاون می کوبیدند و مانند حنا با آب مخلوط می کردند و روی سر بیمار قرار می دادند؛ یا گل بنفشه و خطمی را می کوبیدند و از گرد آن، ضمادی تهیه می کردند. ضماد مزبور را روی آتش اندکی حرارت می دادند و به سر بیمار می چسباندند.
اگر سردرد ناشی از تابش آفتاب یا گرما بود، ریشه خطمی را می کوبیدند و با لعاب اسفرزه مخلوط می کردند و روی سر بیمار می گذاشتند.
در اردبیل، پوست ترب سیاه و کلم قمری را می کنند و روی پیشانی بیمار قرار می دهند؛ یا دم کرده زنجبیل به بیمار می نوشانند. در روستای قیه چمن مقداری پیاز خام بر پیشانی بیمار می بندند. در روستای آتشگاه، برای درمان سردرد مقداری خزه روی سنگ را با حنا ترکیب می نمایند و بر پیشانی بیمار می بندند؛ یا تخم گشنیز را می جوشانند و همراه با مقداری حنا روی سر شخص می گذارند. در روستای گل تپه، شاه تره و حنا را با هم ترکیب می کنند و بر سر بیمار می بندند و یا به وی بخور گیاهی به نام "کهلیک اتی" می دهند. در روستای سوغانلو مقداری زنجبیل را به سنگ صاف می مالند و سپس با دستمال به پیشانی بیمار می بندند.
در اردکان اگر سردرد به سبب گرمی مزاج بروز می کرد، مصرف شیره تخم گشنیز و خرفه و خیار را در صبح ناشتا تجویز می کردند. اگر هم سردرد به سبب سردی عارض شده بود، مصرف مربا، عرق شاه تره، نبات، مربای بالنگ و گل قند را در رفع آن مفید می دانستند.
در بافق، سردرد را با نوشیدن دم کرده گیاهانی همچون آویشن، کلپوره، گل گاو زبان، شاه تره یا نعناع درمان می کردند.
در میبد یزد از دم کرده گل گاو زبان، قهوه یا تخم گشنیز برای مرتفع ساختن سردرد استفاده می شد.
در ایلام برای درمان سردردهای عصبی از دم کرده اسطوخودوس استفاده می کردند.
در خوزستان، سردرد ناشی از یبوست را بدین طریق درمان می کردند که هندوانه ابوجهل خشک شده را می کوبیدند و یک قاشق چایخوری از آن را با یک عدد تخم مرغ و یک لیوان شیر مخلوط می کردند و به بیمار می خوراندند.
در الموت، غنچه سماق را دم می کردند و به بیمار می نوشاندند.
در صومعه سرا (گیلان)، دارچین را در آب حل می کنند و به پیشانی بیمار می مالند. از بخور کدو نیز جهت تسکین سردرد استفاده می شود.
در ناحیه کردستان، سردرد را با گیاهانی همچون مرزنگوش، ریحان، حنا، پامچال، دارچین، بابونه، برگ شوید و گشنیز درمان می کنند.
در بیرجند، زنجفیل را با گلاب یا قهوه مخلوط می کنند و روی پیشانی بیمار قرار می دهند؛ یا گشنیز را می جوشانند و به بیمار می خورانند.
در پیرانشهر و برخی روستاهای اطراف آن، حنای خیس شده در آب را به پیشانی می بندند؛ یا حنا را با مقداری برگ کاکوتی و آب ترکیب می کنند و به سر بیمار می بندند. گاهی نیز مقداری روغن ریشه زنبق به سر و پیشانی بیمار می مالند یا جوشانده برگ نارنج تلخ به او می نوشانند. چنانچه سردرد با گرفتگی عضلات گردن شروع شده باشد و به شقیقه و پیشانی پیشروی کند، مقداری زنجبیل هندی را با روغن شتر ترکیب می کنند و به ناحیه ای که سردرد از آنجا آغاز شده، می مالند.
در کازرون برای درمان سردرد به بیمار جوشانده کاکنج، اکلیل کوهی، رازیانه، زیره سیاه، آویشن، انیسون و مریم نخودی می نوشانند.
در قم، دم کرده اسطوخودوس، فلوس و گل گاو زبان را برای رفع سردرد به کار می برند.
سرگیجه:
در بافق، خوشه درخت کسیدون و سیاه دانه را با هم می جوشاندند و برای رفع سرگیجه به بیمار می نوشانند.
زکام:
در میرجاوه از دم کرده یا جوشانده سداف برای درمان زکام استفاده می کنند.
در تهران، پنبه آغشته به روغن بنفشه را برای رفع زکام، هنگام خواب در مقعد بیمار قرار می دهند.
کردها برای درمان زکام از گیاهانی همچون مرزنگوش، گل خطمی، گل گاو زبان، زنجبیل، دارچین، بابونه، پامچال، پنیرک، نخود، پیاز، مرزه، سیر، بنفشه، به، انار، ثعلب، ازگیل، شبدر، تخم تمشک، برگ کرفس و شلغم استفاده می کنند.
در راور کرمان برای درمان زکام، عطسه و باد نزله، ضمادی به نام سرسام که ترکیبی از نیل باد، جنگ، توتیا و صبر بود را بر شقیقه، بینی و بین ابروان بیمار می مالند.
سرماخوردگی:
در ساوه، از دم کرده برگ درخت گردو برای رفع سرماخوردگی استفاده می شود.
در ایلام و لرستان دم کرده ازبوه، دم کرده کولکنه، دم کرده گل بنفشه، دم کرده اسطوخودوس یا جوشانده گل ذرت را به بیمار سرماخورده می نوشانند.
در بافق، دم کرده پرسیاوش، مرزنگوش، خارخسک، گل زوفا، شاه تره و گشنیز می نوشند.
در سیستان، بلغور گندم تفت داده را به بیمار سرماخورده می دهند. یا برگ گیاه مسار و ازگن و دارچین را مخلوط می کنند و همراه چای دم می نمایند و به بیمار می دهند.
در بیرجند، مخلصه را دم می کنند و به بیمار می نوشانند، یا از جوشانده گل نیلوفر، سپستان، گل بنفشه، گل زوفا، تاج ریزی و موردانه استفاده می کنند. بخور شلغم یا چوب درخت بید نیز برای درمان سرماخوردگی مورد استفاده قرار می گیرد.
در پیرانشهر، به فرد سرماخورده شیر گاو می نوشانند یا با استفاده از نوعی گندم قرمز باریک به نام "بروش" و فلفل، خوراکی محلی تهیه می کنند و به بیمار می دهند. نوشیدن چای دارچین یا چای با فلفل را نیز برای فرد سرماخورده مفید می دانند.
عشایر بویراحمدی برای درمان سرماخوردگی از جوشانده ثعلب و گیاهی به نام پشموک استفاده می کنند.
در اصفهان جهت درمان سرماخوردگی از ناخنک، بادرنجبویه، ریشه ایرسا و پوست کوکنار استفاده می کنند.
در ایرانشهر، دم کرده گیاه چارماهنگ یا نعناع به بیمار می نوشانند.
در صومعه سرای گیلان، گل بنفشه، گل گاو زبان و گیاه پندرک را دم می کنند و به بیمار سرماخورده می نوشانند. گاهی نیز از دم کرده گل تاج خروس استفاده می کنند. بخور کاه تازه را نیز برای رفع سرماخوردگی مفید می دانند. به فرد سرماخورده، کدوی پخته، آش عدس و شیر گرم نیز می دهند.
در رامسر برای درمان سرماخوردگی از دم کرده گل گاو زبان، گل خطمی، دارچین و زنجفیل استفاده می شود. گاهی نیز دم کرده چهار گل که شامل گل عسلک، میشیم، گل خطمی و عناب است، به بیمار نوشانده می شود.
در الموت، جوشانده برگ درخت گردو، دم کرده گل گاو زبان یا رومانج به بیمار می نوشانند.
در دلیجان، عناب را با سپستان و گل بنفشه دم می کنند و دمنوش حاصل را پس از صاف کردن به مریض می دهند.
در شاهرود، برای درمان سرماخوردگی از دم کرده گل گاو زبان و گل بنفشه استفاده می شود. بخور اکالیپتوس نیز بدین منظور به کار می رود. همچنین، نشاسته را در آب گرم حل می کنند و به بیمار می خورانند.
در کرمان، گل زوفا را همراه با پرسیاوش و پنیرک و گل گاو زبان و گل بنفشه و عناب و گل خطمی دم می کنند و برای رفع سرماخوردگی به بیمار می نوشانند.
در راور کرمان، از بابونه سفید، پرسیاوش و تخم بالنگو، یا چارشربتو، مرکب از پرسیاوش و ناخنک و گل زوفا و عناب برای رفع سرماخوردگی استفاده می کنند.
در قم، جهت رفع سرماخوردگی و گلودرد مزمن، از انار پوست سیاه استفاده می کنند. همچنین، چوشانده چهار گل شامل گل بنفشه، گل بابونه، گل ختمی و گل ناخنک را صاف می کنند و پس از شیرین کردن با ترنجبین، به بیمار سرماخورده می نوشانند.
گرمی کردن:
در بافق، برای رفع گرمی، مقداری ترنجبین، گل خطمی، سپستان و شیرخشت را با هم می خیسانند و به بیمار می دهند.
در میبد یزد از پنیرک برای رفع گرمی استفاده می کنند.
در خراسان، تخم گشنیز و زرشک و عناب را با عرق بید می خیسانند، یک شب در فضای باز می گذارند و صبح روز بعد، با استفاده از پارچه ای نازک شیره اش را می کشند و به بیمار می دهند.
در ساوجبلاغ، برای درمان گرمی شیرخشت را در آب سرد حل می کنند و به بیمار می نوشانند.
سردی کردن:
در بافق، به فرد مبتلا به سردی، دم کرده شاه تره و اسطوخودوس می دهند.
در سنگسر سرو کوهی را می خورند یا دود می کنند.
همچنین، علف پای گنجشک را که طبعی گرم دارد، برای رفع سردی مورد مصرف قرار می دهند.
گیاه باره را نیز به شکل تازه می پزند و برای رفع سردی می خورند.
در ساوجبلاغ، شیرخشت را در آب گرم حل می کنند و می نوشند.
رطوبت مزاج:
علامت رطوبت مزاج، بی حسی عمومی، سرازیر شدن آب دهان، سردرد، حالت تهوع و افزایش ادرار است.
در خراسان، برای رفع رطوبت مزاج، بالنگو و ریحان و پرسیاوشان را دم می کنند و افشره حاصل از آن را می نوشند. زنجبیل پرورده را نیز برای رفع رطوبت مفید می دانند.
استسقا:
در ایلام برای درمان استسقا (پر نوشی، عطش زیاد به آب) گیاهی به نام ورکواز یا آشی که از آن تهیه شده باشد را چند نوبت پشت سر هم مصرف می کنند.
فشار خون:
در مازندران از گیاهی به نام کرزنک جهت درمان فشار خون استفاده می کنند.
در کازرون، جوشانده برگ گل مريمی، ريشه بيد، گل سرخ، برگ زيتون و گل زوقا را به بيمار می نوشانند. برای پايين آوردن فشار خون، مصرف سماق، آبغوره، آب ليمو، آب زرشك و آب ماست و خوردن ميوه های خام نيز توصیه می شود.
کم خونی:
در ایلام، کم خونی را با مصرف دم کرده گل انار درمان می کنند.
اصولا در طب سنتی و عامیانه ایران، خوراکی های سرخ رنگ همچون انار و زرشک و امثالهم را برای خون سازی مفید می دانند.
باد سرخ:
نشانه ابتلا به باد سرخ، ورم کردن و سرخ رنگ شدن بدن است.
در اصفهان، باد سرخ را از بیماری های حاره می دانند و برای درمان آن از شیر خشت، هندوانه، ضماد پوست هندوانه و لعاب ختمی استفاده می کنند.
باد نزله:
در طب سنتی و عامیانه ایران، باد نزله را بادی می دانند که در قسمت های مختلف بدن می ریزد و سبب ایجاد درد در بدن می شود.
در اردکان، برای رفع باد نزله جوهر اسطوخودوس را بر موضع دردناک بدن می مالند؛ یا کوبیده اسطوخودوس را در روغن زیتون یا روغن کنجد حل می کنند و بر قسمت های دردناک بدن می مالند. همچنین، هر روز صبح ناشتا، یک لیوان آبغوره به بیمار می نوشانند.
بیماری های اعصاب:
در بافق جهت تسکین اعصاب از دم کرده آویشن استفاده می کنند.
در ایلام و لرستان، ناراحتی اعصاب را با جوشانده اکلیل کوهی، دم کرده سنبل الطیب و گل گاو زبان و لیمو، یا بید مشک و گلاب درمان می کنند.
در میبد یزد، جوشانده برگ تیو و سنبل الطیب به بیمار می نوشانند.
در راور کرمان، انغوزه، بادیان، بهار نارنج و خشخاش به بیمار تجویز می کنند.
در اصفهان به بیمار عرق بهار نارنج همراه با نبات یا عرق بید مشک می دهند. اگر بیمار خواب آشفته می بیند یا شقیقه اش درد می کند و بی حوصله و بهانه گیر است، گمان می برند که سوداوی شده و برای درمان، به وی شیرین بیان می دهند. از آنجایی که شیرین بیان سبب افزایش فشار خون می شود، همراه آن یک قاشق سکنجبین و مقداری خیار نیز به بیمار می دهند.
در قم، به افرادی كه دچار بيماری اعصاب هستند، دم كرده گل گاو زبان، سنبل الطيب و گزانگبين می نوشانند. همچنین، به بيماری كه دچار ضعف اعصاب شده، گزانگبين و ترنجبين دم كرده می خورانند.
فراموشی:
در خراسان، جهت رفع فراموشی چند روز پیاپی به بیمار آش کدو می خورانند و مقداری کدوی پخته نیز به سر وی می مالند.
بی خوابی:
در ایلام جهت رفع بی خوابی از دم کرده پودونه، دم کرده سنبل الطیب یا جوشانده اکلیل کوهی استفاده می کنند.
کردها روغن رودک و تخم شنبلیله مصرف می کنند.
در شاهرود، از دانه های گیاه شاهدانه و غذاهايی كه طبع گرم دارند استفاده می شود.
فلج یا سکته:
در ایلام و لرستان به بیماری که در حال فلج شدن است، هر صبح تا زمان بهبود جوشانده ریشه دوز می نوشانند.
در اصفهان مومیایی را با روغن بادام تلخ مخلوط می کنند و به بدن بیمار می مالند. همچنین دم کرده عرق بومادران، شاه تره، بادرنجبویه، مرزنگوش، گل ارونه، گشنیز و مریم گلی را به بیمار می نوشانند.
گردآوری و تنظیم: فرید نوبخت حقیقی
به سفارش سایت هزارک
موسسه فرهنگی رادنواندیش
عکس تیتر: جوانه سبز