هزارک - موسیقی این منطقه را می توان به دو بخش آیینی و غیر آیینی تقسیم کرد.
موسیقی آیینی و سوگ
سوگواری در لرستان به ویژه در روستاها از دیرباز با نوای موسیقی و صدای سُرنا و دُهُل همراه بوده و هنوز هم در برخی مناطق لرستان این آیین با موسیقی همراه است. از میان آهنگ هایی که در آیین سوگواری متداول بوده است می توان به (سحری)، «رارا» و «پاکُتَلی» اشاره کرد. سحری (یاری) هنگام مرگ شخص برجسته ای یا هنگام درآمدن عروس و داماد از حجله اجرا می شود و با نواختن سُرنا و دُهُل مردم را برای شرکت در مراسم شادی و عزا دعوت می کردند. «رارا» را هنگامی که مردم از روستاهای مختلف برای شرکت در مراسم سوگواری می آمدند می نواختند. در اجرای این آیین، شرکت کنندگان با «رارا» و «رورو» گفتن دست های یکدیگر را می گرفتند و ضمن اجرای نوعی حرکات موزون، اشعاری را نیز در وصف شخص درگذشته می خواندند.
مویه دسته جمعی زنان هم از آیین های معروف سوگواری در لرستان است. در این آیین، زنان اشعاری را با نوایی چنان دردناک و رِقّت انگیز می خوانند که شنونده - حتی اگر مفهوم آن را نداند - به شدّت تحت تأثیر قرار می گیرد و متأثر می شود. مردان نیز در این آیین ها اشعاری را با آهنگ های خاصی به نام «مویه» و «چَمَری» می خوانند.
موسیقی غیر آیینی (ترانه ها و رقص ها)
این نوع موسیقی در لرستان - برخلاف مناطق دیگر ایران - فاقد مضامین عشق و دلدادگی است و بیشتر جنبه حماسی و دلاورانه دارد. اغلب تصنيف ها و آوازهای لری در وصف شجاعت و دلاوری های ایل و قبیله ساخته و سروده شده است. موسیقی کار نیز از انواع این موسیقی است که تحمل دشواری کارهای طاقت فرسا را بر خواننده آسان تر می کند و نظم، هماهنگی و سرعت بیشتری به کار می بخشد. این ترانه ها را هنگام خرمن کوبی، مشک زنی، حمل پشته های هیزم و امثال آن می خوانند. رقص های محلی لرستان به صورت دسته جمعی است و مشهورترین آنها عبارتند از دوپا، سه پا، سنگین سماع و اوشاری. بیشتر آوازها و تصنیف های موسیقی لرستان در گام ماهور و با سازهای کمانچه، سُرنا، نی، دوله، دُهُل و تُمبک اجرا می شوند. نوعی تَمبور نیز که در محل به آن تمیره می گویند هنگام اجرای مراسم مذهبی فرقه اهل حق مورد استفاده قرار می گیرد. موسیقی لرستان نوازندگان مشهور و برجسته ای دارد که استاد شامیرزا مرادی و زنده یاد همت على سالم شاخص ترین آنها هستند. شامیرزا در سال ۱۳۱۴ شمسی در شهرستان بروجرد به دنیا آمد و در دورود لرستان بزرگ شد.
کودکی به آموختن کمانچه نزد عموی خود پرداخت. پس از مدتی این ساز را مطلوب روحیه خود نمی یابد و به فراگیری سُرنا روی می آورد و انصافا از عهده اجرای این ساز بسیار مشکل به خوبی بر می آید. شامیرزا اجراهای متعددّی در رادیو خرم آباد، مراکز هنری کشور و نیز خارج از ایران داشته که یکی از موفق ترین آنها کنسرت سال ۱۳۷۰ در آوینیون فرانسه است. زنده یاد همت على سالم در سال ۱۲۹۶ شمسی در خرم آباد متولد شد و از نوجوانی به فراگیری کمانچه لري (تال) روی آورد. او یکی از اصیل ترین و باسابقه ترین نوازندگان کمانچه در لرستان است و اجراهای استادانه ای با این ساز به یادگار نهاده است. استاد سالم در سال ۱۳۷۴ زندگی را بدرود گفت و دو پسرش که شاگرد وی نیز بوده اند - از نوازندگان خوب کمانچه در لرستان محسوب می شوند.
معرفی مختصر چند نمونه از موسیقی لرستان، بختیاری و فارس که در این آلبوم آمده است: دایه دایه و بزران بزران: دو ترانه معروف تری است که با ارکستر و منطبق بر سازهای لری اجرا شده است.
کمانچه زنده یاد همت علی سالم: از آخرین اجراهای استاد در سنین کهولت و در آخرین سال زندگی شیرعلی مردان: از آوازهای قدیمی و معروف بختیاری است که با ارکستر و همراهی کرنای فارسی اجرا شده است.
سُرنای استاد شامیرزا مرادی: اجرایی است گواه بر تبحر و توانایی استاد در اجرای این ساز مشکل. تصنیفی از موسیقی فارس: از تصنیف های زیبای موسیقی فارس است که برای ارکستر تنظیم شده است.
سازشناسی موسیقی لرستان و بختیاری
کمانچه (تال)
سازی است زهی آرشه ای که به آن «تال» نیز می گویند. پشت باز بودن کاسه، بلندی دسته و سه سیم بودن این ساز از ویژگیهای بارز آن است. کمانچه را معمولاً در موسیقی آوازی و همراه تُمبَک می نوازند. جنس بدنه ساز از چوب توت و جنس آرشه از چوب و موی دم اسب است. طول آن ۸۰ سانتی متر و ترتیب کوک آن چنین است: سیم اول و دوم به فاصله چهارم یا پنجم و سیم سوم یک اکتاو بم تر از سیم اول. این ساز را در حالت نشسته روی پای چپ می گذارند و با آرشه می نوازند. (شکل شماره ۱۸)
سُرنا (سورنا)
سازی است بادی چوبی که به آن «ساز» هم می گویند. سُرنا قدمت بسیار زیادی دارد و معمولاً در مراسم جشن و سوگواری نواخته می شود. جنس بدنه ساز از چوب گردو یا عناب و جنس قمیش آن از فلز و نی است. سُرنا ۷ سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت دارد. طول آن ۴۵ سانتی متر و وسعت آن یک اکتاو و نیم است. هنگام اجرا قمیش را خیس و روی بدنه سوار می کنند و با فشار زیاد در آن می دمند. این ساز را به صورت نفس برگردان و در حالت ایستاده می نوازند. (شکل شماره ۱۹)
همراه دُهُل یا نقاره فارس در مراسم جشن و سوگواری می نوازند. جنس بدنه کَرنا از چوب گردو یا توت، جنس قسمت شیپوری شکل آن از فلز و قمیش آن از فلز (برنج) و نی است. این ساز ۷ سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت دارد. طول آن ۸۶ سانتی متر و وسعت آن حدود یک اکتاو است. هنگام اجرا قمیش را خیس و روی بدنه سوار می کنند و با فشار زیاد در آن می دمند. کَرنا را نیز به صورت نفس برگردان و در حالت ایستاده می نوازند. (شکل شماره ۲۰)
دُهُل فارس (نقاره فارس)
سازی است کوبه ای کروی شکل که معمولاً به صورت جفت و گاهی نیز تک مورد استفاده قرار می گیرد. این ساز را به همراه کَرنای فارس (چپی) می نوازند. جنس بدنه آن از سُـفال یا فلز (مس) است و روی دهانه آن را به وسیله ریسمان هایی، پوست گاو ماده می کشند. اندازه قطر دهانه نقاره بزرگ ۵۲ سانتی متر و نقاره کوچک ۳۰ سانتی متر است. هنگام اجرا آن را به صورت جفتی روی زمین می گذارند و در حالت نشسته با دو چوب بـه انـدازه تقریبی ۳۰ سانتی متر بر آن می کوبند. (شکل شماره ۲۱)
منبع: بریده ای از کتاب هشت بهشت
عکس از: سایت درنا تریپ