براساس منابع تاریخی اقوام ترک و مغول از چند هزار سال پیش در اطراف دریاچه های آرال، بالخاش و رودخانه­ ی یه نه سئی میزیسته اند. حرکت و کوچ این اقوام از صحراهای مغولستان طی قرن ­ها صورت پذیرفت و رفته رفته گروه های کثیری از آنان در سمت شرقی دریاچ هی خزر و صحراهای وسیع آسیای میانه پراکنده شدند.

این قوم در منابع تاریخی با نام آغوز یا ترکان غز شناخته شده اند. آغوزها به دلیل دشواری های طبیعی و همچنین فشار امپراطوری چین به طرف غرب و جنوب رانده شدند. به طوری که در قرن یازدهم میلادی در شمال ترکمنستان امروزی در نواحی اوست یورت و مان قشلاق ساکن شدند و پس از سال­ ها جنگ و گریز با اقوام بومی ضمن درآمیختن با آن­ ها به صورت قومی شناخته شده با نام ترکمن درآمدند. گزارش های تاریخی نشان می دهد که اوّل بار تیره هایی از طوایف ترکمن با پذیرفتن شرایطی که از سوی سلطان سنجر تعیین گردید رسما در دو سوی رودخانه آترک سکنی گزیدند.

باید گفت همراه با مهاجرت ها و کوچ طولانی أغوزها به سوی آسیای میانه خنیاگرانی حضور داشتند که اوزان نامیده می­شدند و امروزه به آن ها بخشی می گویند. اوزان ها زبان گویای زندگی، کوچ، شادی و اندوه مردم بوده و در میان قوم ترکمن از اعتبار معنوی بالایی برخوردار بودند. آنها به عنوان حافظه قوم خود همراه با نواختن ساز به قوالی، داستان سرایی، حماسه سرایی و شعرخوانی پرداخته و هم از این رو سمبل فرهنگ و تاریخ قوم شناخته شده و مورد علاقه و احترام مردم بوده اند. آن­ها همچنین کار پرخوانی را نیز برعهده داشتند که آمیزه ای از حرکت، فریاد و موسیقی بوده و در باور ترکمنان در آمادگی های رزمی و دعا برای پیروزی به اجرا در می آمده است. شاخص ترین اوزان در فرهنگ ترکمنی بعد از اسلام غورقوت آقا یا داده غورقوت است.

کار اوزان­ ها تا پیش از ظهور و گسترش اسلام، ریشه در آیین شمنیزم (Shamanism) داشت. پس از گرویدن ترکمنان به دین اسلام که به تدریج و از حوالی قرن چهارم هجری صورت پذیرفت، تغییراتی نیز در مظاهر فرهنگی آنان پدید آمد در نتیجه اوزان ها نیز با پذیرش و برخورد با فلسفه و آیین تو تغییراتی در مضامین و روش های هنر خود ایجاد کردند. پیدایش مدارس دینی در مرو، بخارا و خیوه موجب شد.

از چند سده پیش تر در فرهنگ شفاهی ترکمنی نام بخشی جایگزین اوزان شده است در اشعار مختوم پیوسته اوزان و بخشی مترادف هم مورد استفاده قرار گرفته است. امروزه بخشی به نوازندگان و خوانندگانی گفته می شود که مجری مقامات، منظومه ها، حماسه ها و نقل های ترکمنی هستند.

تا شاعران و اندیشه مندان بزرگی مانند ملائس، آزادی و مختومقلی در میان ترکمنان ظهور کنند. این اندیشه مندان به شدت تحت تأثیر ادبیات کلاسیک فارسی بوده اند از همین رو ضمن تأثير از فرهنگ و هنر ایرانی پایه گزار مکتب کلاسیک در ادبیات ترکمنی شدند. پیوستگی شعر و موسیقی در هنر فولکلوریک اقوام شرق و به ویژه نفوذ کلام شاعران بزرگی همچون مختومقلی موجب شد تا در بسیاری از آثار، اشعار کلاسیک جایگزین اشعار فولکوریک در کار اوزان­ ها شود.

رفته رفته منظومه های موسیقیایی مؤثر و پرکششی همچون زهره و طاهر، شاه صنم و غریب، مهلقا و همراه، در فرهنگ ترکمنی پدیدار شد که نسبت به آن علاوه بر تفاوت در مضمون و سبک، از نظر روش های اجرایی و بیان موسیقیایی نیز تأثیراتی را در کار آنان به همراه داشت. با این حال هنوز هم بخشی از موسیقی ترکمنی ریشه در ساختارهای فرهنگی و آیین های شمنیزم و کهن قوم آغوز دارد چرا که درگیری ها و ستیزهای مداوم اقوام ترکمن و ساکنان همجوار نواحی ترکمن نشین که تا چند دهه پیش تر ادامه داشت سبب شد که این طوایف نسبت به سایر اقوام مستقر در فلات ایران و آسیای میانه کمتر در جریان مراودات و مبادلات اجتماعی و اقتصادی با اقوام دیگر قرار گیرند، از همین رو بسیاری از سنن فرهنگی، از جمله موسیقی ترکمنی تا میزان زیادی دست نخورده و بکر باقی ماند. شاید به همین دلیل این موسیقی یکی از تجریدی ترین، پیچیده ترین و در عین حال بدوی ترین انواع موسیقی بین اقوام ساکن در سرزمین های یادشده است.

تفاوت میان موسیقی ترکمنی با موسیقی اقوام ایرانی بسیار است که مهم ترین آن عدم حضور سازهای کوبه ای و موسیقی رقص و به طور کلی، محدودیت در ادوات و آلات موسیقی است. از سوی دیگر موسیقی ترکمنی به عکس موسیقی اقوام ایرانی به دلایلی که قبلا اشاره شد به صورت بسیار محدود تحت تأثیر موسیقی دیگر اقوام و ملل قرار گرفته است.

مقام ها و سبک های موسیقی ترکمن

 موسیقی ترکمن دارای چهار مقام مادر و چهار سبک مشهور است که امروزه حدود پانصد آهنگ شناخته شده در این چهار مقام و چهار سبک اجرا می شود. مقام ها عبارتند از مخمس، نوایی، غئریق لار و تشنید یا تجنیس و سبک ها عبارتند از سبک خیره خیوهیولی، سبک مروماری پولی، سبک ترکمن های خراسان «دامانا یا آرتچ یولی، سبک گرگان گرگان یولی». این سبک ها در هر یک از مناطق یادشده با توجه به مقتضیات زندگی و فرهنگی و ادبی منطقه به وجود آمد. اما مقام های ترکمنی عبارتند از: 1. مخمس: این مقام با پرده اول شروع می شود و تا اواسط کار اصل آهنگ روی پرده های منفرد سوم و پنجم تکرار می شود و بار دیگر در حین برگشتن به پرده هفتم و تکرار پرده های قبلی به پرده های نهم تا سیزدهم صعود می­کند و دوباره در فرود آهنگ تکرار می شود 2. نوایی: این مقام با پرده های دوم و چهارم آغاز شده بلافاصله به پرده های میانی صعود می کند. در این مرحله کار بیشتر پرده های پنجم و دهم را در بر میگیرد که البته در چند مرحله بازگشت هایی به پرده های اول و سوم دارند. اواسط اجرا در اوج کار آهنگ یک بار در روی پرده های دوازدهم و سیزدهم شدید شده به اوج خود می رسد مراحل بعدی کار تکرار قطعات اول بوده و با پرده پنجم به پایان می رسد، در این مقام هر دو سیم زیر و بم بسیار زیاد به کار گرفته می شوند ولی بار سیم بم بیشتر از سیم زیر است 3. غئریق لار: این مقام با پرده پنجم آغاز و با فرود به پرده های اول و سوم بلافاصله در چند قطعه تکراری روی پنج پرده اول می ایستد. در این مقام دو مرحله صعود وجود دارد که صعود اولی از پرده یازدهم و صعود بعدی از پرده سیزدهم باز می گردد و تمامی پرده ها به کار گرفته می شوند و پایان اجرا روی پرده سوم است. 4. تشنید یا تجنيس: در این مقام از مخمس به عنوان پیش درآمد استفاده می شود گردش ملودی اصلی تا پایان روی پرده ششم تا سیزدهم ساز است و در اجرای اصل آهنگ نیز از مخمس به عنوان گوشه استفاده می­ شود.

تفاوت های چهار سبک

اجرای ساده و کار بیشتر روی پرده های بم در سبک گرگان یولی. زیرترشدن همان اجرا در دامانایولی، فریاد، هق هق (جُق جُق) زیاد و کار با پرده های زیر در خیوه پولی و اجرای بدون کمانچه به طور سنتی در ماری پولی که به آن ساریق یولی هم می گویند از تفاوت های ویژه چهار سبک در میان چهار سبک اجرا در خیوهیولی اجرایی بسیار بالا، استوار، پیچیده و در عین حال ظریف تر است به طوری که سرآمدان این سبک نظیر شالاربخشی، نظرباغمه و جیگ که بخشی را سرچشمه هنر موسیقی در دوران خود می دانستند. فشار زیاد بر حنجره و ناله های باصلابت، تزیینات صوتی همراه با گردش و تحریر زیاد از دیگر خواص اجرا در خیوهیولی است.

جق جق (جوق جوق) به تحریرهای ترکمنی گفته می شود که دارای انواع متفاوتی است.

مضامین در موسیقی ترکمنی موسیقی

ترکمن بر پایه چهار موضوع استوار است، حماسی، رمانتیک، عرفانی و ترانه های عاشقانه و کار. نگاهی اجمالی به این چهار موضوع می افکنیم.

منظومه های حماسی 

موسیقی ترکمن حاوی آثار حماسی بسیاری است که قهرمانان آن ها مردانی شجاع و عدالت خواه هستند. کوراوغلی بازتابی از این اندیشه در موسیقی ترکمنی است. او بر ضد امیران و خان­ ها برمی خیزد. طبقات ستم دیده را به شورش بر ضد مستبدان دعوت می کند. در ماجرای دزدیده شدن دورآت و به دنبال آن غیرآت چوپان و چوپان زاده های بیابان نیز یاریش می­دهند خادم رنج دیده خود امیر به خدمت کوراوغلی در می آید لحظ­ه ای کوراوغلی با کاری زیرکانه در پیش چشم تمام امیران و وابستگان شاه موفق به نشستن بر پشت غیرآت شده سپس مردانه لشكريان شاه را به دو نیم نموده از ورای دیوارهای سر به فلک کشیده قصر شاه موفق به رهانیدن غیرآت می­ شود، مردم شادی کنان از او حمایت کرده و کوراوغلی به همراه پسرخوانده قهرمانش (عوض) در تمام سفرها حامی ستمدیدگان و رنج کشیدگان می شود.

دو قهرمان نامی داستان یوسف و احمد نیز که خود شاهزاده هستند تسليم استبداد دایی خود نمی شوند آنها ابتدا دستگاه جور و ستم خود رأی شان را بر می چینند سپس گروهی چهل نفره از سلحشوران را به سرکردگی آشور سردار جمع آورده. جهت براندازی دستگان فاسد گوزل شاه به راه می افتند. آنها در این سفر جنگی در نتیجه یک دسیسه اسیر و بر اثر خواب غفلت به دست لشکریان گوزل شاه گرفتار می آیند و در زندان گوزل شاه در کنار پیرمردی زندانی و سالخورده به نام بابا قنبر به بند کشیده می شود. این گونه منظومه های حماسی، به تعداد قابل توجهی در فرهنگ ترکمنی مشاهده می شود.

در آثار شاعران کلاسیک ترکمن از قهرمانانی همانند کوراوغلى و يوسف و احمد نام برده شده است به طور مثال با تیر (بهادر) نفس در دیوان مسکین قلیچ، (چودر) در دیوان مختومقلی، که خوانندگان و سرایندگان ترکمن امروزه نیز با خواندن گوشه هایی از زندگی این قهرمانان حماسی در واقع مردم را به پایداری، جوانمردی و بزرگ منشی دعوت می­کنند.

منظومه های رمانتیک و ترانه ها منظومه های رمانتیک نیز در هنر موسیقی ترکمن نقش عمده ای دارد. داستان زجر و مشقتی که طاهر در راه وصال زهره و غریب برای وصال شاه صنم کشیده است بسیار جذاب و شنیدنی است. گاه بخشی خود عاشق است و مرگ اندوه بارش معشوق را تا پایان عمر می­گدازد، چنانکه (سویلی) در غم از دست دادن (دُردی بخشی) دچار زندگی اندوه باری شد. در این داستان سویلی دختر ترکمنی است، که دل در گرو سازنده و بخشی دیگری به نام دردی داده است و دردی بخشی در جنگی قبیله ای کشته می شود. سویلی را به کس دیگری به زنی می دهند. بخشی دعوت شده به این عروسی از شاگردان دردی بوده است و همان مقامی را می نوازد که دُردی برای سویلی مینواخت.

واژه سازنده از ادبیات فارسی به فرهنگ ترکمنی انتقال یافت که در زبان این قوم به هنرمندان موسیقی اطلاق می شود.

آتش به جان سویلی می افتد و سویلی پس از پایان یافتن آهنگ برخلاف عرف، سنت ها را می شکند و بی پروا تقاضای اجرای دوباره مقام را از بخشی می­نماید و چون این قطعه را (سویلی قیز) پسندیده است نام (سویلی حالان) بر آن ماندگار می شود.

قهرمانان منظومه هایی چون سویلی حالان، شاه صنم و غریب و زهره و طاهر، خواهان تحول در رابطه سنتی زنان و مردان هستند و زنان و مردان را به پاکی و وفای به عهد فرا می خوانند. این گونه منظومه های عاشقانه و رمانتیک در موسیقی ترکمن به صورت نظم و نثر بر زبان بخشی ها جاری است. علاوه بر این ترانه های بسیاری در موسیقی ترکمنی موجود است که حکایت شیرینی از عشق، زندگی، آرزو و کار را به همراه دارند. این ترانه ها نسبت به مقام ها و آوازهای ترکمنی از شتاب بیشتری برخوردار بوده و تکرارهای قابل توجهی در جملات آن ها مشهود است. منظومه ها و ترانه ها از نظر ساختمان، تکرار و گردش ملودی شبیه هم هستند و تنها تفاوت شان در طولانی بودن منظومه ها و پیوند مضمونی نغمات آنهاست. در اجرای ترانه ها دوتار نقش عمده ای دارد.

موسیقی عرفانی و حکیمانه

اشعار و سروده های عارفانه که همیشه بر زبان بخشی جاری بوده و هست در ادبیات و هنر موسیقی ترکمن جایگاه والایی دارد. پرورش روحی و فکری از اهداف و تأثیرات این موسیقی است. بخشی قوم را به انسان بودن، جوانمردانه زیستن و به فکر کردن دعوت می کند و شاعر سخنور ترکمن مختومقلی که اشعار در گونه اش بر زبان بخشی ها جاری است خود پایه گزار عرفان و مربی تربیت های روحی است.

هودی ها

گروه دختران و نوعروسان ترکمن را می توان بلااستثنا خوانندگان سرگشته و پریشان حالی دانست که با سروده هایی ساده و بی پیرایه به نام لعل و هودی سخن از حرمان می­گویند.

نگاهی کوتاه به کاربرد موسیقی ترکمنی

زندگی یکنواخت ایلی، کوچ پیاپی و دامپروری موجب شده است تا موسیقی ترکمنی به اقتضای طبیعت این زندگی به شدت از موضوعات پیرامون خود الهام یافته و در همان راستا نیز مورد استفاده قرار گیرد. چوپانان که مجری و حافظ بخش­هایی از موسیقی اصیل و ناب ترکمنی هستند. با نی هفت بند نسبتا بلند (يدبقوم Yedebogom) نغماتی را می نوازند که پیوستگی عمیقی با چرا، جابه جایی گوسفندان و به طور کلی با نوع معیشت آن ها دارد. علاوه بر آن بسیاری از قطعات با مضامین عاشقانه مانند صاحب جمال، آتگل یار، آوادان گلین که توسط دوتار نواخته می شود به موسیقی چوپانی ترکمن راه یافته است با این توصیف بخش هایی از موسیقی ترکمنی در نوای نی چوپانان جاری است و رابطه ای نزدیک با معیشت دامی دارد.

اما بخش عمده قطعات و نغمات موسیقی ترکمنی توسط اوزان­ ها و بخشی های ترکمنی و در عروسی­ ها به اجرا در می آید. درحقیقت حیات و تداوم قسمت های بزرگی از موسیقی سازی و آوازی موسیقی ترکمنی با مراسم و جشن ها مرتبط است و این علی رغم تناقضی است که بین مضامین این موسیقی با مجالس نشاط انگیز موجود است. بخشی های ترکمن به واسطه دوتار و کمانچه کلیه مقامات آوازی و سازی قوم خود را در عروسی ها ارائه و بیان مینمایند و در حال حاضر تنها راه انتقال این موسیقی در میان نسل جوان از این راه صورت می­گیرد. بخشی ها در این مجالس ساعت های متمادی با نواختن دوتار به نقالی و داستان سرایی پرداخته و کلیه منظومه های موسیقیایی، حماسه ها و مقامات موسیقی ترکمنی را به اجرا در می آورند.

لله های کودکانه نیز جهت آرامش بخشیدن به کودکان توسط مادران به اجرا در می آید. علاوه بر این دختران و نوعروسان ترکمن در اندوه دوری از کسان و نزدیکان خود آوازهای غم انگیزی سر می دهند که به هودی شهرت دارد. در باورهای عامیانه موسیقی به عنوان وسیله ای جهت درمان برخی از امراض نیز به کار گرفته می­ شود که از جمله می توان به نواختن نی برای تسکین و درمان بیماری سرخک کودکان اشاره کرد.

مولودخوانی ماه ربیع الاول (ماه مولود حضرت محمد «ص») را می توان جزء موسیقی آیینی و مذهبی ترکمنان قلمداد نمود که نظیر آن توسط دختران و زنان غالباً در شبهای چهاردهم و بیست و هفتم ماه رمضان اجرا می شود. ذکرخوانی طلاب در حوزه ها و مدارس دینی نیز از دیگر انواع این هنر آوازی و مذهبی در میان ترکمنان است.

آلات و ادوات موسیقی ترکمنی

دوتار: از اصلی ترین و عمومی ترین سازهای ترکمن باید از دوتار نام برد. دوتار قدیمی ترکمن شباهت زیادی با دوتار بخشی های امروز ترکمن داشته است اگرچه تا چند دهه پیش تر به عکس امروز کلیه تارها و پرده ها از نخ ابریشمین بوده است بنابر نظر کهنسالان و محققین قوم ترکمن در ساختمان دوتارهای گذشته ترکمنی نیز در انتهای کاسه و ابتدای دست ساز و در زیر تارها آششیق (جوز) قرار می دادند که امروزه نیز شکل و جایگاه قرار گرفتن آن به سیاق گذشته است.

در گذشته نام این ساز قوپیز بوده است که طرح اولیه آن با غاویز یا قومپز امروز ترکمن ها که سازی ذهنی است شباهت داشته است. مناسب ترین چوب برای ساختن دوتار از جنس درخت توت است. طول دوتار از سر دسته تا انتهای کاسه تقریبا به اندازه چهار وجب و چهار انگشت است، دسته دوتار که پرده های خرک بالایی (شیطانک) و گوشی ها در آن تعبیه شده متصل به صفحه مقطعی کاسه ای است که ابعاد خود کاسه بیضی شکل حدود پانزده در بیست و پنج سانتی متر است. ناگفته نماند که این معیارها تقریبی است. روی صفحه به قرینه شانزده سوراخ کوچک و در زیر کاسه دو سوراخ بزرگ تر جهت ارتعاش صدای تارها در درون کاسه ایجاد شده است و برای اینکه موقع نواختن از پژواک تارها در نتیجه برخورد به صفحه چوبی کاسته شود یک خرک در بالای پرده اول و یک خرک در انتهای کاسه و روی صفحه گذاشته میشود. تارها در جلوی کاسه به یک سیمگیر استخوانی متصل­ اند که اصطلاحاً به آن غوریق چو گفته می شود و تارها پس از گذشتن از روی خرک اول روی دسته به دو زائده فلزی متصل­اند که قولاق نام دارند قولاق ها در انتهای دسته به دو طریق تعبیه می شوند به طوری که یا در طرفین دسته هستند یا در راستای صفحه جاگذاری می شوند. درگذشته قسمت های چوبی دسته و کاسه را تماما از چوب درخت توت می ساخته اند که به آن توت تار نیز گفته اند. نظر به اینکه رطوبت هوا و رطوبت چوب موجب افت صدا و تغییر شکل ساز می شد در گذشته صفحه و کاسه را قبل از سوار کردن با حرارت تنور خشک می­ نمودند و با توجه به اینکه در زبان ترکمنی تنور را تامدور می گویند عنوان تامدوره را نیز به دوتار داده اند.

امروزه در ساختمان چوبی دوتار از سه نوع درخت استفاده می شود کاسه را از چوب درخت توت نر، صفحه را از چوب درخت توت ماده و دسته را از چوب درخت زردآلو می سازند دلیل این انتخاب کیفیت خوب صدادهی این چوب هاست.

دوتار ترکمنی دارای سیزده پرده است که با عنوان های باش (Bas)، نوایی ('Navai)، گوکلنگ (Gokleng)، قیامت پرده (Qiamat-parda) و شیروان پرده (Sirvan-parda) نامگذاری شده است.

کمانچه: تئجاق یا کمانچه در موسیقی ترکمن بعد از دوتار و در درجه دوم اهمیت قرار دارد. براساس نظر محققین پیدایش آن در موسیقی ترکمن از دو قرن متجاوز نیست. بنابر داستان­ ها و روایت هایی که نزد ترکمن های خیره موجود است این ساز توسط ترکمن ­های خیوه از ازبک­ ها به عاریت گرفته شده است چنانکه خواننده مشهور سبک خیره مختوم قولغارليف در محفل جیگ که بخشی می­ گوید: راست است که کمانچه از اینجا (خیوه) برخاسته است. امروزه این ساز در خیوه کمنچه نامیده می شود.

اگرچه از نظر طرح کلی شکل و ساختمان این ساز شباهت کاملی با کمانچه های ایرانی دارد ولی در عین حال ویژگی خاصی دارد. کمانچه ای که نوازندگان ترکمن می نوازند دارای سه سیم و سه قولاق (گوشی) می باشد و دارای پرده بندی نیست و کاسه آن نیز کوچک تر از کاسه کمانچه ایرانی است. آرشه آن کمانی چوبی شکل است و زه آن از موی دم اسب تشکیل می شود. این آلت موسیقی را بخشی ها در زمان های نه چندان دور و بعد از دوتار به کار گرفته اند.

کمانچه با تغییراتی توسط بخشی های تیره یموت خيوه در موسیقی ترکمن به کار گرفته شد و رفته رفته ضمن تغییرات بیشتر وارد دیگر نواحی و سبک های موسیقی ترکمنی شد. در گذشته کاسه آن را از کدوی آبی و صفحه کاسه را از پوست خشک کرده آهو و تارهای آرشه را از تار موهای بال یا دم اسب درست می کردند که هنگام نواختن هر چند وقت یک بار جهت شفاف تر شدن صدا آن را به سقز می­کشیدند.

در حال حاضر کمانچه نوازان ترکمن کمانچه هایی را به کار می گیرند که کاسه و دسته اش از چوب درخت توت و دارای صفحه ای بسیار نازک است و در انتهای کاسه میل های آهنی نوک تیز نمایان است که پس از عبور از داخل کاسه به اندازه تقریبی ده سانتیمتر نیز در داخل دسته کمانچه جا گرفته است. این ساز از سر دسته تا انتهای میله آهنی شصت سانتیمتر است و اندازه قطر صفحه دایره ای شکل کاسه نیز هشت سانتیمتر و آرشه آن نیز پنجاه سانتیمتر است.

بخشی ها و کمانچه نوازان ترکمن با تغییراتی که در شکل ساختمان این ساز داده­ اند توانسته اند آن را مبدل به یکی از ادوات عمومی در موسیقی ترکمن کرده و در کنار دوتار قرار دهند. امروزه این ساز راوی کلیه مقام های موسیقی ترکمنی بوده و بخشی ها توسط کمانچه سبک های مختلف موسیقی ترکمن را اجرا می کنند، اما برخلاف دوتار به تنهایی در کار خوانندگی مورد استفاده قرار نمی گیرد و پیوسته با دوتار همراه است.

تودیک یا نی: تودیک باغشی (خواننده با همراهی نی) شیوه ای است که خوانندگان مقام ها را در پاسخ نی می خوانند. و این ساز بین چوپانان متداول است. نی نواز در دهانه یک نی هفت بند می­دمد و خواننده ای خوش لحن به آن پاسخ می دهد. تودیک باغشی ها گاهی شب ها در جمع روستاییان و گاهی نیز به هنگام روز و در مراتع در جمع چوپانان میهمان چند پیاله چای ایشان شده و ترانه سرایی می نمایند. نی ترکمنی از سه نوع تشکیل شده است:

1. قارقی تودیک یا بدبغين (هفت بند) ٢. دللی تودیک (زبانه دار) 3. قوشه تودیک (جفت نی) که به احتمال دو نوع اخیر توسط ترکمن های دامنه نشین خراسان از ساکنین غیرترکمن به عاریت گرفته شده است.

قارقی تودیک:

 طول آن حدودا چهل سانتیمتر می باشد. ابتدا و انتهای نی باز است. این ساز در قسمت فوقانی دارای چهار سوراخ و در قسمت زیرین نیز دارای یک سوراخ است. نی نواز برای نواختن این ساز دو دندان پیشین از فک بالا را روی لبه دهانه قرار می­دهد و در نی می­دمد. سپس انگشت شست دست راست را روی سوراخ قسمت زیرین و چهار انگشت دیگر دست چپ را روی سوراخ های قسمت های فوقانی در انتهای نی قرار می دهند.

دللي تودیک:

(نی زبانه دار) جزو ادواتی است که دارای عمومیت چندانی نیست و اندازه اش یک وجب بیشتر نبوده هنگام نواختن می توان کلمات ترانه را به وضوح فهمید.

قوشه تودیک:

(جفت نی) از دو نی کوچک و به هم بسته تشکیل شده که امروزه تقریبا منسوخ است.

زنبورک:

(غوپوز) سازی دهنی است آهنی و چوبی که نوع چوبی آن امروزه مورد استفاده ندارد. نوع چوبی این سازآخرین بار به سال ۱۳۴۸ در روستای کریم ایشان قلااله دیده شده است. زنبورک تنها توسط دختران و زنان در جشن ها و اعیاد استفاده می شود.

سپاسگزاری

از آقایان سیدمحمدكاظم مداح، حسین قربانی، رضي الله شیرزاد و حافظ عباسی که ما را در تألیف و تنظیم این اثر یاری داده ا­ند و همچنین از فرهنگ سرای مازندران به خاطر در اختیار نهادن منابع آرشیو سپاسگزاریم.

منبع: کتابچه موسیقی ترکمن

ناشر: انجمن موسیقی ایران

سال انتشار: 1374

نویسندگان:

جهانگیر نصری اشرفی

آنا قربان قلیچ تقانی

زیر نظر علی مراد خانی