موسیقی شمال خراسان (شامل شهرهای بجنورد، قوچان، شیروان و درگز) و موسیقی شرق و مرکز خراسان (شامل شهرهای تربت جام، تایباد، خواف، نیشابور و سبزوار). موسیقی این منطقه را بدون اغراق می توان غنی ترین گنجینه فرهنگ موسیقی در میان مناطق مختلف ایران دانست. این گنجینه غنی به دلیل ویژگی هایی که برشمردیم چه از نظر مضامین آوازها و چه از لحاظ خصایص ملودیها - برخلاف بسیاری از مناطق ایران - از وحدت سبک برخوردار نیست.

موسیقی شمال خراسان

شمال خراسان مسکن اقوام مختلف از جمله کردها و ترک ها است. موسیقی اصلی این منطقه موسیقی کردی، موسوم به موسیقی کرمانجی است و می توان آن را حدفاصل موسیقی ترکمن و موسیقی شرق خراسان دانست. آمیختگی ریشه های موسیقی ترکمن و موسیقی گردی در این منطقه، بافت ملودیک زیبایی به وجود آورده که شخصیتی ممتاز به آن بخشیده است. این موسیقی به دو بخش آوازی و سازی تقسیم می شود. در موسیقی آوازی معمولا نوازندگان دوتار همراه نوای ساز خود می خوانند. موسیقی سازی بیشتر موسیقی پایکوبی است که گاه از یک شمه و یک دایره، گاه از سرنا (پیق) و هل و گاه از کمانچه سه سیم و دهل دستی استفاده می شود. یک قرسه، دو قرسه، شش قرسه، انارکی، الله مزار از مهم ترین آهنگها؛ و زهره و طاهر، نوایی، کوراوغلی، گرایلی، تجنيس، شاه خطایی، لو، درنا و جعفرقلی از قطعات آوازی و حماسی این منطقه است. داستان سرایان، راویان و خوانندگان موسیقی این منطقه، بخشی ها و عاشق ها هستند و کار نوازندگی شرنا، دهل، شمه، کمانچه، دایره و نیز پایکوبی به عهده عاشق ها است.

موسیقی شرق و مرکز خراسان موسیقی

 این منطقه با دوتار همراه است و مضمون غالب آن عرفانی است. دوتار این منطقه از دوتار شمال خراسان بزرگ تر است و نوازندگان دوتار و خوانندگان را در اینجا «اوستا» می نامند. اشعار موسیقی آوازی شرق و مرکز خراسان کاملا به زبان فارسی خوانده می شود. جمشیدی، نوایی، شیخ احمد جامی، الله مزار، چهاربیتی، مقام الله، سرحدی، آهو، مقوم جل، اشتر خجو و مشق پلتان از مشهورترین قطعات موسیقی آوازی و سازی این منطقه هستند. موسیقی آوازی را «اوستا»ها با یک دوتار و گاه با چند دوتار همراه با جواب آواز جمعی اجرا می کنند. موسیقی سازی نیز با دوتار اجرا می شود و موسیقی پایکوبی را نوازندگان شرنا و دهل اجرا می کنند که به آنان چلی یا دهلی می گویند.

بخشی ها، اوستاها و لوطی ها 

بخشی های شمال خراسان نیز مانند بخشی های مناطق دیگر، راوی داستان ها و افسانه های قومی هستند و با نوای دوتار خود داستان هایی مانند زهره و طاهر، غریب شاه صنم و... را می خوانند و دکلمه می کنند. یکی از مشهورترین شعرای عرفانی این منطقه که به زبان های فارسی، گردی و ترکی شعر می سروده و حدود ۱۱ آهنگ را نیز به او نسبت می دهند جعفرقلی است. اوستاها از ستونهای عمده موسیقی شرق خراسان هستند. آنها داستان سرایی نمی کنند و تنها با آواز و دوتار خود اشعار کاملا عرفانی - مانند اشعار شیخ احمد جامی - و نیز قطعاتی را که از قدیم سینه به سینه به آنها رسیده است می خوانند و می نوازند. مرکز فعالیت لوطیها، شمال خراسان بود. آنها با یک دایره از این شهر به آن شهر سفر می کردند و وقایع و اخبار را به صورت شعر و در قالب موسیقی گردی روایت می کردند. لوطی ها آهنگ های مربوط به جشن و پایکوبی را نیز می خواندند و می نواختند. نسل لوطی ها اینک در شمال خراسان منقرض شده و تنها نامی و یادی از آنها باقی است.

شمار بخشی ها، اوستاها و نوازندگان بزرگ موسیقی خراسان بسیار است و استادان نظر محمد سلیمانی، نورمحمد درپور، ذوالفقار عسکریان، محمدحسین یگانه، حاج قربان سلیمانی، غلامرضا آلمه جوقی، عثمان خوافی، حسین سمندریان، حسین حدادیان، رسول نینواز و غلامعلی پورعطایی از نامداران این خطه هستند. دراین مختصر تنها اشاره ای داریم به بخشی بزرگ معاصر شمال خراسان، زنده یاد محمد حسین یگانه. او در ۱۲۹۷ شمسی در قوچان متولد شد و مقدمات موسیقی را نزد بخشی محمد جوزانی که سرآمد همه دوتارنوازان منطقه بود آموخت. استاد یگانه از بهترین نوحه خوان ها و شبیه خوان های منطقه بود و در ساختن دوتار نیز بسیار تبحر داشت. او در سال  جهان را بدرود گفت.

معرفی مختصر چند نمونه از موسیقی خراسان که در این آلبوم آمده است: فرزانه: قطعه ای است قدیمی از شمال خراسان که با ترکیبی از سازهای منطقه رنگ آمیزی و اجرا شده است.

زهره و طاهر: روایتی از زهره و طاهر با دوتار غلامعلی پورعطایی (از بهترین دوتارنوازان تربت جام) به سبک زنده یاد محمدحسین یگانه. ننه گل محمد: قطعه ای است ارکستری که مربوط به داستان گل محمد (باغی معروف سبزواری) است. این قطعه شعر بسیار حماسی و زیبایی دارد که متأسفانه به دلایل فنی اجرا نشد و بدون کلام ضبط گردید.

مقام جل: با دوتار غلامعلی پورعطایی اجرا شده و تصویری است از یک پرنده عجیب که بر اثر شوریدگی چنان به پرواز درمی آید و اوج می گیرد که به کلی از نظر ناپدید می شود.

أشتر خجو: قطعه ای است بسیار قدیمی که با ارکستر اجرا شده است. این قطعه تصویرگر زندگی شتربانی است که همیشه با شترهای خود زندگی میکند. در این موسیقی از زنگ شتر نیز استفاده شده است.

الله مدد: از زیباترین قطعاتی است که غلامعلی پورعطایی با دوتار و آواز و با تبحر خاصی اجرا می کند.

زهره و طاهر: روایت قسمتهایی از زهـره و طاهر با دوتار و آواز زنده یاد محمدحسین یگانه.

سازشناسی موسیقی خراسان

دوتار شمال خراسان

سازی است زهی پنجه ای که به آن توت تار نیز میگویند. این ساز را بخشی های شمال می نوازند. جنس کاسه و صفحه دوتار از چوب توت و دسته آن معمولاً از چوب زردآلو است. این ساز ۱۱ تا ۱۲ پرده و دورشته سیم دارد. طول آن ۹۵ سانتی متر، وسعت آن یک اکتاو و نیم و ترتیب کوک آن چنین سیم اول لا و سیم دوم می یا ر. دوتار را در حالت نشسته، روی زانو بغل می کنند و با پنجه می نوازند. (شکل شماره ۹)

دوتار تربت جام

سازی است زهی پنجه ای با کاسه ای یک تکه که سوراخی نیز در پشت کاسه دارد. این ساز در مقایسه با دو تارهای مناطق دیگر نسبتاً بزرگ تر است و آن را اوستاهای (دوتارنوازان) شرق و مرکز خراسان می نوازند. جنس کاسه و صفحه دو تار از چوب توت و دسته آن از چوب گردو است. این ساز دارای دو رشته سیم و ۹ پرده است که آخرین پرده آن به اندازه نیم پرده صدا دارد. طول آن ۱۲۱ سانتی متر، وسعت آن یک اکتاو و نیم و ترتیب کوک آن چنین است: سیم اول دو و سیم دوم فا یا شل. این ساز را نیز در حالت نشسته، روی زانو بغل می کنند و با پنجه می نوازند. (شکل شماره ۱۰)

قُشمه

سازی است بادی استخوانی مضاعف که بسیار شبیه دوزله کردستان است منتهی از لحاظ تعداد سوراخ با آن تفاوت دارد. این ساز احتمالاً در مهاجرت کردها به شمال خراسان آورده شده است. شمه از دو لوله استخوانی تشکیل شده است و دو قمیش هم دارد. این ساز را همراه با دایره در مراسم جشن و پایکوبی می نوازند. جنس بدنه قشمه از استخوان بال قوش یا پرنده ای بزرگ و جنس قمیش از آهن و نی است. این ساز ۷ سوراخ جفتی در جلو دارد و طول آن متناسب با طول بال پرنده، حدود ۲۲ تا ۲۴ سانتی متر است. وسعت آن یک اکتاو است و با کمک نخی که روی قمیش قرار دارد می توان آن را تا حدودی کوک کرد. هنگام اجرا قمیش ها را خیس و روی بدنه سوار می کنند و با فشار در آن می دهند. این ساز را به صورت نفس برگردان می نوازند. (شکل شماره ۱۱)

دپ (دیزه) 

سازی است کوبه ای به شکل دایره که یک طرف آن را پوست کشیده اند. دپ، ساز همراهی کنند، قشمه است و در قدیم آن را لوطی های شمال خراسان مینواختند. جنس بدنه دپ از چوب گردو یا توت است که روی آن پوست بره می کشند و دورتادور داخل بدنه را حلقه های فلزی می آویزند. قطر ساز ۳۱ و عرض آن ۴ سانتی متر است. ساز را هنگام اجرا در دست چپ می گیرند و با کف دست و انگشت ها بر آن می کوبند. (شکل شماره ۱۲)

منبع: بریده ای از کتاب هشت بهشت

عکس از: سایت مرآت (جاوید تفضلی)