هزارک - رودوزی ها برای تزیین لباس، سفره ی غذا، پرده هایی در ابعاد بزرگ، روکش پوشاک، طاقچه، صندوق، چمدان، رختخواب ، انواع ظرف، آیینه، چراغ، پیش بند اصلاح سر و صورت مردان، دستمال پیشکش عروس به داماد، حوله ی صورت داماد، بقچه ی حمام، جانماز، کیف و قنداق و حوله ی نوزاد، سفره ی عقد، رویه ی پشتی، جای قاشق و چنگال و مانند آن به کار می رفت. در گذشته در جهیزیه ی دختران نمونه های گوناگونی از رودوزی وجود داشت.
سوزن دوزی / گل دوزی
در گذشته بیشتر دختران جوان دم بخت، نوعروسان و زنان سوزن دوزی می کردند. آنها پس از پایان کار کشاورزی، آشپزی و رسیدگی به امور روزمره یا در زمان بیکاری، به تنهایی یا در جمع زنان و دختران دیگر، به نقش انداختن و رودوزی روی پارچه ها می پرداختند. زمان موردنیاز برای سوزن دوزی پارچه های بزرگ پرده ای، یک شب تا یک هفته بوده است. در برخی موارد، در قبال پرداخت دستمزد، این دست دوخته ها را به زنان سوزن دوز سفارش می دادند. با وجود از رونق افتادن و تزیینی شدن این هنر، شماری از زنان در روستا های بهشهر و ساری همچنان سفارش گل دوزی می پذیرند و آثار آنها به عنوان صنایع دستی و سوغات، خریدوفروش می شود.
ابزار کار. ابزار موردنیاز برای گلدوزی شامل سوزن معمولی دوخت و دوز، پارچه های ماشین بافت سفیدرنگ و انواع نخ است. پارچه ها بیشتر از جنس ململ، متقال، چلوار و پاتیس است که از بازار خریداری می شود. انواع نخ مناسب گل دوزی مانند نخ ابریشمی، نخ کاموایی یا پشمی - که بیشتر متداول بود - نخ کوبلن دوزی یا نخ هایی با نام دمسه - که کاربری خود را همچنان حفظ کرده است - و نخ عمامه در رنگ های تند و گوناگون مانند قرمز، سبز، آبی، زرد، بنفش، نارنجی و صورتی، از بازار تهیه می شود. گاه به دلیل دسترسی، سوزن دوز خود نخ های ابریشمی را تولید، ریسندگی و رنگرزی می کرد. رنگ های مورد استفاده در رنگرزی ابریشم معمولا گیاهی (پوست گردو، پوست انار، برگ اوکالیپتوس و برخی مواد دیگر) بود. در این میان نخ ابریشم دوام و ثبات رنگ بالایی دارد، به گونه ای که در صورت استفاده از شوینده های دارای سفید کننده، کیفیت رنگ آن از بین نمی رود.
شیوه ی اجرا. نخست طرح را با مداد در بخش مرکزی، چهارگوشه یا حاشیه ی پارچه رسم می کردند. سوزن دوز یا شخصی که ذوق طراحی داشت، نقش مدادی را با نوعی دوخت به نام دوخت مازندرانی و با دست، روی پارچه گلدوزی می کردند. در این شیوه ی دوخت، سوزن را پس از ردکردن از پارچه، با فاصله ای بسیار کم، از کنار نخ دوخته شده ی پیشین بیرون می آوردند.
ضرورت سرعت در اجرا و تحویل سریع سفارش ها، سبب شد تا علاوه بر استفاده از دست، بخشی از کار، با چرخ خیاطی صنعتی گل دوزی شود. در این شیوه نیز با پایبندی به سنت تزیین و ترکیب بندی، از نقش های ویژه ای استفاده می شود. در نمونه های دستی امروزی، منجوق و ملیله نیز در کنار نخ های گلدوزی به کار می رود.
دسته بندی نقشها
نقش های متداول در گل دوزی، بیشتر بدون نقشه ی از پیش طراحی شده و پایبندی به اصول واقع گرایی، به صورت ذهنی روی پارچه اجرا می شد. این نقش ها با الهام از طبیعت پیرامون، زندگی روزمره در ذهن دوزنده شکل می گرفت. نقش های به کار رفته در این سوزن دوزی ها شامل نقش گیاهی، جانوری، انسانی، تلفیقی، وسایل روزمره ی زندگی و نوشتار بوده است.
نقش گیاهی. نقش گیاهی از پرکاربردترین نقش ها در سوزن دوزی است. بیشتر پارچه های رودوزی شده، نقش گیاهی دارند. نقش گیاهی در انتزاعی ترین شکل ها نیز دیده می شود. نقش درخت، معمولا به صورت درخت سرو و گل هایی بزرگ با ساقه هایی بزرگ تر از گل های دیگر، گل دوزی می شود.
نقش های گیاهی بیشتر به شکل گل یا گلدان بزرگی که درون آن گل قرار دارد، در میانه ی پرده ها و روگیر روکش بالش و متکا دیده می شود. در نمونه های دیگر، چند شاخه یا دسته گل ساده درون گلدان، در یک سوی ساروق و نیز گل های تک در حاشیه ی روطاقچه ای، روچمدانی و روصندوقی گلدوزی شده است.
در این صنعت دستی، گاه در ترکیب بندی از خط هایی در قالب اسلیمی برای ساقه دوزی استفاده می شود. گل پخش، چهارپر، پنج پر، شمعدانی گرد، بنفشه، پرکلاغ و گردویی نام برخی از گل های پرکاربرد در گل دوزی است. این گل ها با رنگ های گوناگون به صورت قرینه، همراه برگ های سبز روی شاخه ها گلدوزی می شود. گاه نقش میوه هایی مانند گلابی، انار و گیلاس در ترکیب با نقش گیاهی به کار می رود.
نقش جانوری. در نقش های جانوری روی پرده ها، بیشتر نقش گاو با شاخ های بسیار بزرگ، گوزن با شاخ های پیچان و پرندگانی چون کبوترو خروس گل دوزی شده است. نقش های جانوری همواره در ترکیب با نقش های گیاهی ترسیم می شود. این نقش ها به شکل تک یا قرینه و روبه روی هم، در بخش های گوناگون ترکیب بندی قرار می گیرد. در ترکیب بندی قرینه، نشان دادن جانوران نروماده یا دو حیوان اهلی و بومی حیوان خروس و گوزن مد نظر است.
نقش انسانی. سوزن دوز، گاه با الهام از داستان های عاشقانه ، از ترکیب نقش های انسانی با نقش های گیاهی و جانوری استفاده می کند. نقش مرد و زن یا عروس و داماد جوان، دو سوی نقش های گیاهی مرکزی روی پرده ها، بیشترین نقش انسانی به کار رفته در گل دوزی های مازندران است.
در برخی پرده ها نیز، سوزن دوز براساس اعتقاد مذهبی، نقش دست یا پنجه را به صورت خطی و توخالی گلدوزی می کند
نوشتار. در برخی سوزن دوزی ها واژگان یا نوشتاری کوتاه به کار رفته است. مبارک یا مبارک باد، الله، نام و نام خانوادگی سوزن دوز و سال دوخت و واژگانی از این دست، بیشترین نقش های نوشتاری در گل دوزی هستند. گاه دوزنده شعر یا آیه ای از قرآن کریم مانند وان یکاد وآية الكرسي و روی پارچه ها سوزن دوزی می شود.
ابزار کاربردی. در برخی نمونه های قدیمی نقش ابزار و وسایل زندگی روزمره روی پرده گل دوزی می شد. برخی از این نقش ها شامل نقش گلاب پاش و ظروف غذاخوری یا چای خوری روی یک سفره و ابزار اصلاح سروصورت مردان روی پیش بند آرایشگر بوده است.
در نقش های مربوط به سفره، ظروف و خوراکی های وعده ی ناهار شامل دیس های برنج و کباب و گوجه، پارچ آب، لیوان، بشقاب، قاشق و چنگال، گلاب پاش، ظروف چای خوری، میوه هایی چون انار، انگور و گلابی گلدوزی می شد. برای گلدوزی این سفره ها بیشتر از نخ قرمز استفاده می کردند.
در نمونه ای از پارچه ی مخصوص پوشش آیینه، ترکیبی از نقش های گیاهان و جانوران و ابزار و وسایل مورد نیاز در زندگی روزمره دیده می شود. در این گل دوزی، با نقش خروس روی شاخه ی گیاه در یک سو و ظروف چای خوری برای دو نفر در سوی دیگر، خوردن چاشت صبحگاهی تصویر شده است.
نقش های ترکیبی در نمونه های مربوط به پیش بند اصلاح مردان نیز دیده می شود. این نقش ها شامل یک گلدان در مرکز پیش بند، قیچی، فرچه، تیغ و دسته ی تیغ اصلاح صورت، شانه، ظرف مخصوص کف صابون و آیینه ای کوچک است. گاه سال دوخت در بخشی از پارچه گلدوزی می شود.
تا چند دهه ی پیش، سوزن دوزی نقش مهمی در چرخه ی اقتصادی شماری از زنان مازندران داشت. میزان هزینه ی دریافتی براساس نوع، اندازه ی پارچه و پرنقش یا کم نقش بودن طرح، گوناگون بود. تا حدود نیم سده پیش تر (۱۳۵۰ - ۱۳۶۰ش)، برای گلدوزی پارچه های کوچک یک ریال، برای پارچه های متوسط پنج تا ده تومان و برای پارچه های پرده ای و پرنقش بیست تومان دستمزد می گرفتند. مشتری می توانست با مشورت دوزنده، نخ و پارچه ی مورد نظر را خریداری کند و گاه دوزنده، خود مواد اولیه ی کار را تهیه می کرد و هزینه ی آن را به دستمزد می افزود. اکنون (۱۳۹۵ش)، در روستای زروم از توابع شهرستان نکا پارچه های گل دوزی شده در اندازه ی بیست و پنج در بیست و پنج سانتی متر به قیمت بیست هزار تومان به فروش می رسد.
منجوق دوزی
به دوختن یا چسباندن منجوق روی لباس، ظرف یا برخی ابزار و وسایل منجوق دوزی گفته می شود. منجوق دوزی در مازندران برای تزیین لباس، قوری ، دستبند، خلخال، انگشتر، کیف و تابلو به کار می رود. برای منجوق دوزی، سوزن را از دانه های منجوق رد می کنند و آنها براساس نقش، روی پارچه می دوزند. منجوق بیشتر روی پارچه های مخمل، ابریشم ضخیم، تافته، ساتن و پارچه های براق دوخته می شود. برای جلوه ی بیشتر، رنگ پارچه را متفاوت با رنگ منجوق انتخاب می کنند. نقش های کاربردی در منجوق دوزی شامل انواع بته جقه، جانوران ، پرندگان، گل های شاه عباسی، طرح های گلیم، اسلیمی، ختایی وهندسی است. منجوق را به صورت برگ دوزی، بست دوزی ، برجسته دوزی، خطی و توپر میدوزند.
ملیله دوزی
ملیله برای تزیین لباس، رومیزی، روتختی، جانماز و تابلو استفاده می شود. ملیله دو گونه ی اصلی و بدلی دارد.
ابزار و مواد شامل پارچه ی مخمل یا ترمه در رنگ های گوناگون، پارچه ی متقال برای آستر زیر مخمل، آستر اصلی از جنس چیت، پنبه برای دوخت های برجسته، نخ کوک پنبه ای، سریش برای چسباندن آستر اول، پایه یا خرک برای قراردادن کارگاه روی پارچه، نخ، سوزن و قیچی است.
شیوه ی کار. پارچه ی اصلی را روی پارچه ی دیگری از جنس متقال می گذارند. پس از نقش اندازی پارچه ی اصلی، ملیله ها را براساس طرح، روی آن می دوزند. در پایان آستراصلی را که از جنس چیت است، زیر آن می دوزند.
چهل تکه دوزی
نوعی رودوزی بسیار قدیمی است که از دوخت تکه پارچه های رنگارنگ در کنار هم به دست می آید.
ابزار و مواد. ابزار و مواد لازم برای چهل تکه دوزی عبارت اند از: نخ، سوزن و تکه پارچه در طرح ها و رنگ های متنوع.
شیوه ی کار. در رایج ترین شیوه ی چهل تکه (چل تیکه دوزی)، پارچه های باقی مانده از خیاطی را به یکدیگر می دوزند. اندازه ی هر تکه پارچه از کف دست کوچک تر است. بهترین چهل تکه از تکه پارچه های یکسان در همین اندازه با اندکی بزرگ تر یا کوچک تر تهیه می شود. پس از دوختن پارچه ها به یکدیگر، برای زیبایی و تمیزشدن زیر کار آن را آستردوزی می کنند.
چهل تکه دارای رنگ ها و طرح های گوناگون است. هیچ قانونی برای کنار هم دوختن تکه ها و تعداد آنها وجود ندارد و برخلاف نام آن، تعداد تکه ها گاه کمتر و معمولا بیشتر از چهل است. زیبایی چهل تکه به تناسب رنگ ها و اندازه ی پارچه های به هم دوخته شده است. لندره دوزی، خاتم دوزی و تکه دوزی سه گونه ی رایج چهل تکه دوزی است. چنانچه تکه ها به طور کامل مربع، مستطیل، به ویژه مثلث و هم اندازه باشند، به دلیل شباهت به خاتم، به آن خاتم دوزی می گویند. اگر طرح مورد استفاده گلدان، گل یا منظره باشد، به آن تکه دوزی می گویند. چهل تکه دوزی در گذشته بیشتر به شکل مثلث دوزی بود. برای مثلث دوزی اضافه ی پارچه ها را به شکل مربع، چهارتا میکردند، به شکل مثلث می بریدند و سپس به هم می دوختند.
دست دوزهای چهل تکه دوزی. سفره، روپشتی، رواندازی روقوری، کوسن، دیوارکوب، تابلوی تزیینی، رویه ی لحاف، روتختی و دستمال آشپزخانه از مهم ترین دست دوزها به شیوه ی چهل تکه دوزی است (نک: رجب زاده، ۱۳۸۶ش؛ قلی پور کالمرزی، ۱۳۷۹ش؛ ملاحی، ۱۳۷۴ش؛ میری، ۱۳۸۳ش).
رشتی دوزی / قلاب دوزی. قلاب دوزی از هنرهای دارای پیشینه در مازندران است. در نخستین سال های پس از ظهور اسلام، نوعی قلاب دوزی در تبرستان رواج داشت (صدر، ص ۲۹۲). در قلاب دوزی، نقش را با قلاب و نخ های ابریشمی رنگارنگ روی پارچه می دوختند. این نوع قلاب دوزی به سه گروه قلاب دوزی ساده، برجسته و معرق تقسیم می شود. در قلاب دوزي معرق، هنرمند تکه های ماهوت رنگی را بر زمینه ی کار می نشاند وبا قلاب دور آن را به پارچه ی اصلی متصل می کند. این گونه ی رشتی دوزی زیباتر و پرکارتر از دو گونه ی دیگر است. از رشتی دوزی برای رومیزی و روکرسی استفاده می شود.
قیطان دوزی. قیطان دوزی، دوخت و اتصال قيطان های رنگی و گلابتون روی پارچه است. قیطان به نخ ضخیم با قطر بیشتر از یک میلی متر گفته می شود. به گلابتون ضخیم تر از یک میلی متر نیز قیطان می گویند. گاه این دوخت، مکمل دوخت های دیگر است و در حاشیه ی لباس، شال و رومیزی به شکل خطی و به رنگ های طلایی و نقره ای و در مواردی برای ایجاد نقش به کار می رود. قیطان دوزی برای تزیین لباس، جانماز، یقه و پیش سینه ی لباس، پایین دامن، جانماز، رومیزی، کوسن و شنل نیز استفاده می شود.
در قیطان دوزی برخی از مناطق، رنگ قیطان و پارچه یکسان است اما گاه برای تنوع در رنگ بندی از قیطان های رنگی نیز استفاده می شود. رنگ قیطان طلایی و نقره ای ، بسته به درجه ی پختگی روکش آن، متفاوت است، در این صورت می توان در یک نمونه کار، رنگ سیر و روشن را در کنار هم به کار برد. قیطان دارای انواع گوناگونی مانند نازک، ضخیم، ساده، تابیده، شکاف دار، روکش دار، قلاب دار یا تزیینی است و از گذشته وسیله ای برای تزیین لباس بوده است. قیطان دوزی در بخش شرقی مازندران (گلستان امروزی) رواج دارد.
پولک دوزی. به دوخت پولک های طلایی، برنزی، نقره ای و مسی روی پارچه ی ابریشمی یا پنبه ای پولک دوزی گفته می شود. گاه در یک نمونه ی کار، پولک دوزی با گل دوزی، سرمه ، منجوق، ملیله، سنگ و مروارید در کنار هم دیده می شود. جنس و شکل پولک در گذشته از طلا، نقره و برنج به شکل های دایره، برگ، گل و ستاره بود. پولک های امروزی از جنس پلاستیک یا فلز رنگی است. پولک ها را براساس طرحی که از قبل روی پارچه یا لباس کشیده اند، با سوزن و نخ هم رنگ یا بی رنگ می دوزند. در مازندران پولک روی لباس شب، لباس عروس، تابلوهای تزیینی و رومیزی دوخته می شود. نقش های پولک دوزی شامل گل، برگ و شاخه است و بنابر سلیقه از طرح های جدید نیز استفاده می شود. این هنر جنبه ی تزیینی دارد و جزء هنرهای دستی زنان در خانه است. انواع پولک دوزی براساس دوخت شامل پولک دوزی ساده، برجسته، ایستاده، نخ رو و قلاب است.
سکه دوزی. به دوخت سکه های گوناگون، دکمه های سفید یا رنگی، خرمهره، تکه های ریز يا درشت آیینه و پولک روی لباس یا پارچه سکه دوزی می گویند. در مازندران، زنان و دختران روستایی برای تزیین لباس هایی چون شلیته، سربند، جلیقه و تابلوهای دیواری سکه دوزی می کردند. تولید و عرضه ی این محصول جنبه ی خود مصرفی داشت.
منبع: دانشنامه ی تبرستان و مازندران