هزارک - این موسیقی در شمار موسیقی هایی است که با وجود پیشرفت سریع مظاهر زندگی، تمدن و ارتباطات جهانی، هنوز هم بخشی از نواهای اصیل و باستانی خود را حفظ کرده است. مردم کردستان با لهجه های گوناگون و کاملا متفاوتی گفت وگو می کنند. در شمال کردستان لهجه های بادینانی، گورانی، سورانی، مکری و زازا؛ در شرق کردستان لهجه های بیجاری و سنندجی؛ در غرب لهجه اورامانی و در جنوب شرقی لهجه های ییلاقی، کلیایی و لکی متداول است. این تنوع لهجه ها، همراه با تنوع آداب و رسوم و تنوع فرهنگ و سنت های موسیقی در این منطقه است.
موسیقی کردستان را می توان به دو بخش مذهبی و غیر مذهبی تقسیم کرد. موسیقی مذهبی به فرقه های اهل تصوف اختصاص دارد و در مناسبت ها (از جمله مراسم ذکر و تلیله) و با آیین های خاصی در خانقاه ها برگزار می شود. این نوع موسیقی معمولا با ذکر، آوازهای جمعی، حرکات موزون و یکنواخت سر و بدن همراه است و در اجرای آن از سازهای دف بزرگ و تاس که به طور گروهی نواخته می شود استفاده میکنند. مجلس ذکر خانقاه قادری سنندج یکی از نمونه های معروف این مراسم است. در مناطق جنوبی کردستان، تنبور نیز از سازهای همراهی کنند؛ این قبیل مجالس است. موسیقی غیر مذهبی کردستان انواع گوناگونی دارد. هورَه، مورَه، لورَه و سیاچمانه از نغمه های باستانی موسیقی این منطقه هستند و عموما بر اشعار ده هجایی استوارند. مقام صمد لچکی، مقام الله ویسی، مقام کوچه باغی، مقام صمد مسگری و ترانه های ملودیک دیگر بر اشعار هجایی و گاه عروضی استوار هستند. بیت خوانی که احتمالا با گاتاخوانی قرابت دارد، مبتنی بر نغمه ای کاملا ساده است و بدون رعایت وزن و قافیه، در توصیف سرداران سلحشور و بزرگان ملی و مذهبی اجرا می شود. نوع زیبایی از این نغمه در میان کردهای ارومیه، ترکیه و شمال عراق با عنوان «استرانو» یا «لاژه» متداول است که با ساز «باغلاما» یا «دیوان» نواخته می شود. در این نوع موسیقی بیش از ۲۰۰ داستان ملی، مذهبی، حماسی و عاشقانه وجود دارد. فرم دیگر موسیقی که در بیشتر مناطق گردستان بسیار رایج و متداول است تصنیف های کردی و موسیقی رقص است که با سازهایی مانند دوله، نرمهنای سرنا، شمشال و دهل اجرا می شوند. موسیقی و رقص در کردستان رابطه ای بسیار نزدیک با هم دارند و در حقیقت می توان گفت رقص های کردی نیز مانند ملودی ها و ترانه های این منطقه، بازتاب مستقیم کیفیات زندگی مردم کردستان است. در رقص های کردی، گاه گروهی از مردان، گاه گروهی از زنان و بعضی اوقات گروهی از مردان و زنان باهم و به طور جمعی شرکت دارند. رقص کردی را «چوپی» یا «هَل پَرکه» می نامند و هنگام اجرای آن یک نفر به نام «سرچوپی کش» عهده دار رهبری گروه و شروع رقص است. سرچوپی کش معمولا دو دستمال رنگین و نازک در دست دارد که دستمال دست راست را با حرکات خاصی در هوا می چرخاند و دستمال سمت چپ، یکسرش در دست او و سر دیگرش در دست کسی است که در کنار او می رقصد. بقیه افراد گروه بدون دستمال، دست یکدیگر را میگیرند و حلقه وار در کنار هم با حرکات موزون پا و بدن حرکت می کنند. سازهای همراهی کننده رقص در فضای باز، دهل و سرنا هستند و در فضای بسته از دایره و دوزَله، دایره و نرمه نای استفاده می شود. گریان، خان امیری، چپی، فتا پاشایی، سه جار و ژِنانه از اصیل ترین و قدیمی ترین رقص های کردی هستند.
سید علی اصغر کردستانی، علی مردان، حسن زیرک، عزیز شاهرخ، عبدالله قربانی (ماچکه ای)، مظهر خالقی، ناصر رزازی و عثمان کمینه ای از معروف ترین خوانندگان موسیقی کردستان و قالَ َمره (عبدالقادر عبدالله زاده)، برات علی نورایی، محمد بهمنی، عبدالله شریعتی، عبدالله نبی اللهی، یدالله نورایی به ترتیب از مشهورترین نوازندگان شِمشال، دهل، سرنا و تمبک کردی هستند. خلیفه محمد شمس، خلیفه میرزا آقا و خلیفه کریم نیز از مشاهیر دف نواز این منطقه اند. عبدالقادر عبدالله زاده ملقب به قال مره در سال ۱۲۹۵ شمسی در کردستان به دنیا آمد و از سن ۷ سالگی نوازندگی شمشال را که در خانواده او موروثی بود از پدر و برادران خود فرا گرفت. او اینک یکی از بهترین نوازندگان این ساز در تمام کردستان و نیز یکی از حافظان ملودی های قدیمی کردی است. قال مره از پیروان طریقت قادری است و در روستای قادرآباد به دنیا آمده و در شهر بوکان کردستان زندگی می کند.
معرفی مختصر چند نمونه از موسیقی کردستان که در این آلبوم آمده است:
نازار هي نازار: قطعه ای است از مرکز کردستان که با ترکیبی از سازهای منطقه (دیوان، نرمه نای، سرنا، شمشال، شِوی، دوزَله، دهل و دف بزرگ و کوچک)اجرا شده است.
کاک میرو کاک شيخ: قطعه ای است از موسیقی کردی با اجرای استاد مسلم شمشال، قال مره.
تصنیف کردی «کویستانان خال خال»: با صدای زنده یاد حسن زیرک از خوانندگان مشهور و مردمی بوکان همراه با نَرمه نای و تمبک کردی.
قطعه گل نشان: متعلق به شمال کردستان (شکاک) و تصنیف معروفی است که در بیشتر مناطق کردستان بر سر زبان ها است. مشهورترین اجرای این تصنیف، اجرای زنده یاد حسن جزاوی است.
تنبورنوازی: نوعی موسیقی مذهبی - عرفانی است که بین دراویش جنوب کردستان و منطقه کرمانشاهان متداول است.
موسیقی پایکوبی: اجرای دو ریتم یکی از رقص های کردی شکاک با ترکیبی از سازهای کردی. در این اجرا از ساز طاس نیز استفاده شده است.
سازشناسی موسیقی کردستان
دیوان
سازی است زهی زخمه ای که به آن «باغلاما» نیز می گویند. این ساز که در ترکیه نیز نواخته می شود صدای بسیار زیبایی دارد و در اجرای موسیقی مقامی کردی از آن بسیار استفاده می شود. جنس بدنه دیوان (دسته و کاسه) از چوب درخت توت و طول آن حدود ۱۱۸ سانتی متر است. ۲۳ پرده و هفت رشته سیم دارد. وسعت آن یک اکتاو و نیم و ترتیب کوک آن چنین است: ۳ سیم اول دو، ۲ سیم وسط فاو ۲ سیم آخر سی بِمُل. هنگام اجرا ساز را در حالت نشسته در بغل می گیرند و با مضراب پلاستیکی می نوازند. (شکل شماره ۳۲)
نَرمه نای
سازی است بادی چوبی با قمیش پهن از جنس نی که نوع دیگر آن بالابان آذری است. نرمه نای کردستان از بالابان آذری کمی کوتاه تر است و به خاطر پهن بودن قمیش، صدایی متفاوت دارد. این ساز را بیشتر با تمبک کردی می نوازند. جنس بدنه آن از چوب زردآلو یا عناب، طول آن حدود ۳۵ تا ۴۰ سانتی متر و وسعت آن یک اکتاو است. نرمه نای ۸ سوراخ دارد که یکی از آنها در پشت قرار گرفته است. کوک این ساز را می توان تا نیم پرده تغییر داد. هنگام اجرا قمیش را خیس و روی بدنه سوار میکنند و با فشار در آن می دهند. این ساز را به صورت نفس برگردان می نوازند. (شکل شماره ۳۳)
دوزَله
سازی است بادی استخوانی مضاعف که صدایی شاد و رسا دارد و معمولا همراه با تمبک کردی در مجالس جشن و سرور نواخته می شود. جنس بدنه آن از استخوان شاه پر عقاب و جنس قمیش آن از نی است. ۶ سوراخ در جلو دارد و وسعت آن کمتر از یک اکتاو است. هنگام اجرا قمیش را خیس و روی بدنه سوار می کنند و به صورت نفس برگردان با فشار در آن می دمند. (شکل شمارۀ ۳۴)
شمشال
سازی است بادي استوانه ای بدون قمیش که مخصوص چوپانان کردستان است. شمشال صدایی گرفته و خوش دارد و در مراسم ذکر دراویش نیز مورد استفاده قرار می گیرد. در گذشته آن را از نی می ساختند ولی حالا معمولا از فلز (برنج) ساخته می شود. این ساز ۶ سوراخ در جلو دارد وسعت آن یک اکتاو است. هنگام اجرا آن را به طور مایل بین دو لب قرار می دهند و به صورت نفس برگردان در آن می دمند. (شکل شماره ۳۵)
دُهُل مهاباد
سازی است کوبه ای استوانه ای شکل و قطور که مخصوص مراسم جشن و شادی است و در مناطق شمالی کردستان همراه با سرنا نواخته می شود. دو طرف دهانه استوانه را پوست گوسفند یا بز و گاه پوست گرگ می کشند و به وسیله ریسمان هایی به یکدیگر متصل می کنند. جنس بدنه از چوب درخت توت یا چنار، پهنای استوانه ۲۵ و قطر دایره آن ۶۰ سانتی متر است. هنگام اجرا ساز را به وسیله تسمه ای بر شانه چپ می آویزند و در حالت ایستاده با دو قطعه چوب (یکی به شکل عصا و به طول ۳۵ سانتی متر در دست راست و یکی به شکل ترکه و به طول ۵۰ سانتی متر در دست چپ) بر آن می کوبند. (شکل شماره ۳۶)
دف کردی
سازی است کوبه ای و دایره ای شکل که یک طرف آن را پوست کشیده اند. این ساز که در دو یا سه دهه اخیر مورد استفاده بسیاری از گروه های موسیقی ایرانی قرار گرفته، مخصوص خانقاه دراویش کردستان است. در مراسم خانقاهی دف را به صورت گروهی نیز می نوازند و گاه «طاس» هم آن را همراهی می کند. جنس بدنه دف از چوب درخت گردو یا چنار و پوست آن از بز است و دورتادور داخل بدنه را حلقه های فلزی می آویزند. پهنای دف حدود ۸ سانتی متر و قطر دایره آن ۶۰ سانتی متر است. این ساز را بیشتر در حالت نشسته در دست چپ می گیرند(طوری که چهار انگشت دست چپ روی پوست باشد) و با دست راست و چهار انگشت دست چپ آن را می نوازند. (شکل شماره ۳۷)
طاس
سازی است کوبه ای که مخصوص مناطق کردنشین و از سازهای بسیار قدیمی و آیینی کردستان است. طاس درحقیقت کاسه ای است فلزی (معمولا مسی) که به وسیله ریسمان هایی روی آن را پوست گاو کشیده اند. قطر دهانه طاس حدود ۴۰ سانتی متر است. این ساز را همراه با دف در خانقاه دراویش می نوازند و گاه نیز هنگام گرفتگی ماه یا خورشید و یا حوادث طبیعی دیگر مانند زلزله، از آن استفاده میکنند. برای نواختن ساز را روی سه پایه ای می گذارند و با دو تسمه چرمی به طول ۲۵ سانتی متر بر آن میکوبند. (شکل شماره ۳۸)
عکس تیتر: سایت رادیو فرهنگ