هزارک - ابزار موسیقایی، همچون تمامی دیگر ابزار و لوازم زندگی، در طول تاریخ دستخوش تغییرات فراوانی شده اند؛ شکل سازها، سورنیته و کاربرد آنها، نحوه به کار گیری ریتم و انتخاب مدهای موسیقایی، متناسب با شرایط زیستی، اقلیمی، فرهنگی و تاریخی هر قوم، تطوراتی یافته اند.
در بیرجند، دایره ای مورد استفاده قرار می گیرد که در نوع خود منحصر به فرد است و ویژگی های خاصی دارد. دایره ای که گرد نیست؛ بلکه چند ضلعی، یا به قول خود بیرجندی ها، چند بخشی است. دایره های بیرجند، هشت، دوازده یا هجده بخشی هستند و اضلاع آن با مهارت و فنی خاص، از قطعات بریده شده کوچک چوب درخت سپیدار یا بید، به شکل فاق و زبانه به هم متصل شده اند. به همین سبب، قطر دایره چند بخشی تا حدودی بزرگتر از دایره های گرد است.
نکته مهم در ساخت دایره چند ضلعی، نحوه اتصال پوست به کم (قاب دایره) است. برای این کار، از چسب گرم (سریشم) استفاده نمی شود، بلکه شیوه نجاری دیگری به کار می رود.
صدای این نوع ساز، نسبت به دایره های گرد، زنگ و طنین بیشتری دارد.
به نظر می رسد این روش ساخت دایره در ایران از قدمت و اصالت بیشتری برخوردار است.
بر اساس پژوهشهای میدانی و فرهنگ شفاهی نوازندگان دایره در اقوام و نواحی مختلف ایران، به نظر می رسد کولی ها مروج و سازنده دایره های گرد بوده اند.
دایره را در بیرجند، هم به صورت نشسته، هم به شکل ایستاده و هم در حال حرکت می نوازند. این ساز در حالت نشسته، در دو وضعیت نواخته می شود؛ نخست، دایره را با دست چپ در جلو صورت می گیرند و با انگشتان هر دو دست می نوازند که این شیوه، متداول ترین شیوه نواختن دایره در تمام مناطق ایران است و دوم، دایره را به شانه تکیه می دهند و غالبا فقط با دست راست می نوازند.
از دایره برای اجرای ترانه در مراحل مختلف جشن های عروسی و نیز به همراه نی، توسط زنان و مردان، در مجالس مختلف استفاده می شود.
دیره یا دریه، ساز همراهی کننده با آواز یا نی و آواز است و در برخی مناطق حومه بیرجند، همراه دهل و سرنا نیز نواخته می شود.
یکی از قطعات آوازی بیرجند، غزل بیرجندی است که در حال حرکت و با همراهی دایره و دهل توسط نوازنده دیره خوانده می شود.
در اجرای غزل بیرجندی، دیره در وضعیت عمود بر شانه نوازنده که خواننده نیز هست، قرار می گیرد. پس از اجرای این غزل، چند آهنگ که محتوای اشعارشان در نعت و وصف حضرت رسول اکرم (ص) و حضرت علی (ع) است، اجرا می شوند.
نمونه دیگر آهنگ بیرجندی که با دایره اجرا می شود، آهنگ قدم زنی است. این آهنگ در حال حرکت و با همراهی دهل اجرا می شود. این دو آهنگ معمولا ً در مجالس عروسی اجرا می شوند.
از جمله آهنگ های رقص مراسم عروسی که با دایره اجرا می شوند، می توان به چنشتی، فورگی، کاتی، اصیل، چغل راست، چغل چپ، چوب بازی، آهنگ عروس کشو و رنگ سر آب (هنگام پوشاندن لباس داماد) اشاره نمود.
تهیه و تنظیم:
احمد صدری
ویرایش:
فرید نوبخت حقیقی
به سفارش:
سایت هزارک
موسسه فرهنگی هنری رادنواندیش