در ارتباط با موسیقی های مربوط به ماه رمضان در بلوچستان می توانیم از دو گونه موسیقی نام ببریم:
1. دهل زنی
2. غزل خوانی و ذکرخوانی

دهل زنی:

این مورد مربوط به چند دهه پیش است زمانیکه رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی مثل رادیو و تلویزیون در بلوچستان وجود نداشت یا حداقل خیلی کمتر از امروز بود. بدینگونه که یک نوازنده ی  دهل با نواختن دهل در کوچه و بازار و خواندن برخی کلمات و جملات کوتاه هنگام سحر، اقدام به بیدار کردن و هشدار دادن به مردم در 3 مرحله می کرد:
1- بار اول نواختن دهل به قصد بیدار کردن مردم
2- بار دوم دهل نواز پس از چند دقیقه دوباره دهل را به صدا در می¬آورد برای کسانی که احتمالاً دفعه ی اول از خواب بلند نشده اند و خواب مانده اند.
3- بار سوم (بار آخر) به منظور اطلاع رسانی زمان اذان و دست نگهداشتن از خوردن و آشامیدن و به جای آوردن نماز.
دهل مورد استفاده در این سنت قدیمی، همان دهل رایج در مکّران بلوچستان است که در بلوچی دُهل تلفظ می شود.
دهل دو طرفه ای که هر دو طرف آن پوست کشیده شده است. گاهی قطر هر دو طرف دهل برابر و گاهی یک طرف بزرگتر از طرف دیگری است.
یک طرف با مضراب بزرگ چوبی (لقاط) و طرف دیگر با دست نواخته می شود و توسط یک تسمه ی پارچه ای یا پلاستیکی از شانه ی نوازنده آویزان می شود.
بخشی از این مطلب، برگرفته از مصاحبه اینجانب با خلیفه محمود بلیده، خلیفه قادری نوازنده سمّا (دف بلوچی) و خواننده ی اذکار گواتی و قلندری ساکن نیکشهر است. از آنجائیکه این یک رسم قدیمی و فراموش شده ای است اطلاعات زیادی از آن به دست نیامد حتی اشعار یا اذکاری که فرد، هنگام دهل زدن می خواند نیز بر ما پوشیده ماند.
در واقع این دهل زنی را شاید نتوان یک نوع موسیقی کامل به حساب بیاوریم بلکه بیشتر حالت هشدار گونه دارد. اما مورد بعدی یک موسیقی کامل با انواع سازها و خواندن ذکرها و غزل های بسیار متنوع است.

ذکرخوانی و غزل خوانی صاحبان و صوفیان طریقه ی شریفه ی نقشبندیه و چشتیه توضیح مختصر در مورد صاحبان (پیشینه، محل سکونت، باورها و عقاید، سازها و موسیقی شان):
صاحبان افرادی هستند که در روستاهای اطراف شهرستان سراوان مثل ناهیچ پیرآباد، دهک، گورناگان، شمسر، کلپورگان، قلعه ماشکید، سوران و ... زندگی می کنند. ایشان بیشتر اهل طریقت نقشبندی و چشتی هستند و دارای مریدان زیادی در تمام مناطق سراوان و حتی کراچی و تربت و پنجگور پاکستان هستند به نقل از خودشان، جدّ آنها بابا علی شاه مردان چند صد سال پیش از خراسان بزرگ قدیم (افغانستان فعلی) جهت دستگیری و یاری رساندن به خلق به بلوچستان مهاجرت کرده و در سراوان سکنی گزیده.
اما بزرگترین و مطرح ترین فرد از صاحبان خواجه محمد مرشد قلندر است که 7 نسل بعد از باباعلی و چیزی در حدود 300 سال پیش می زیسته و بارگاه وی اکنون در روستای محمدی سراوان است. وی 45 سال در غاری در منطقه ی شنگاسکی به خلوت و ریاضت می پردازد و بسیاری کرامات از او سر می زند. همانطور که خودش در یکی از ابیاتش می گوید:

چهل و پنج سال است که هرگز من ندیدم خورد و خواب       من همان آیین بودم که حضرت منصور بود

وی دارای دیوان غزلیات فارسی با معانی سنگین و عرفانی است.
صاحبان دارای شجره نامه¬ای هستند که به حضرت علی (ع) می رسد.
موسیقی صاحبان متشکل از ذکرها وغزل¬های عرفانی فارسی و گهگاه بلوچی است. غزل¬ها از عارفان و شاعران بزرگ مثل مولانا، شمس تبریزی، حافظ، عبدالرحمن جامی، حضرت غوث اعظم شیخ عبدالقادر جیلانی، حضرت قلندر لعل شهباز، خواجه غریب¬نواز، معین¬الدین ** و خواجه محمد مرشد، سید نبی¬بخش حسینی-نژاد، صاحب ملنگ عبدالرئوف و ... است.
به چند نمونه از غزلیات خود صاحبان اشاره می کنیم:

ذکرها نیز ذکر خداوند، حضرت رسول پاک، حضرت علی (ع)، حضرت قلندر، حضرت غوث و دیگر بزرگان است مثل الله هو، لااله الا الله، یا رسول، دم به دم مست لعل/ شهباتر قلندر لعل

«سازهای موسیقی صاحبان»

رباب:

رباب ساز زهی مضرابی است که 18 الی 21 سیم و حتی کمتر و بیشتر دارد. از این 18 سیم، 3 سیم نایلونی اصلی (Main strings) است که ملودی می نوازد؛ 2 یا 3 سیم، پنجگی (Drone strings) است که فقط با مضراب نواخته می شود و 12 سیم، سیم طنین (Sympatic strings) که نواخته نمی شوند و جهت تشدید و طنین است. البته بر روی آخرین سیم فرعی مضراب زده می شود و بسیار پرکاربرد است.
جایگاه گوشی سیم های اصلی و پنجگی درون لانه ی کوک است و جایگاه گوشی سیم های طنین بر روی بدنه است. بر روی کاسه ی طنینی پوست کشیده شده است و خرک بر روی پوست قرار دارد و سیم های اصلی و پنجگی از روی خرک و سیم های طنین از درون بدنه خرک عبور می کنند. رباب دسته ای کوتاه و ضخیم دارد که 3 یا 4 پرده روی آن بسته می شود. ساختمان رباب در کل 3 تکه است: بدنه ای اصلی، صفحه ی چوبی روی بدنه، تاج که معروف به تاج مرغ سلیمان است. رباب از چوب توت ساخته می شود. برخی صاحبان رباب های مورد استفاده شان را خودشان می سازند و خیلی واقع هم از افغانستان و پاکستان تهیه می کنند و در واقع ساز اصلی صاحبان «رباب» است. در محفل صاحبان از یک الی 3 رباب استفاده می شود.
تنبورگ: که با نام دیگری چون دمبوره، تنبیرگ و تنبیره هم شناخته می شود ساز زهی است که در تمام بلوچستان ایران و پاکستان رواج دارد. تنبورگ سازی است از خانواده تنبور و دوتار که دسته ای بلند و کاسه ی بیضی شکل و 3 سیم دارد. تنبورگ 2 مدل دارد:

تنبورگ بدون پرده:

که در تمام بلوچستان رایج است و همانطور که مشخص است پرده ندارد و همراهی کننده¬ی سازهای دیگر است و در واقع ریتمیک است.
تنبورگ پرده دار: 6 پرده دارد و با آن همانند رباب ملودی می نوازند و در بلوچستان ایران رایج نیست مگر نزد صاحبان، در محفل ذکر صاحبان از یک الی سه تنبورگ استفاده می شود.
بنجو: سازی زهی مضرابی است که مدتی پس از ساخت آن در بین صاحبان هم رواج پیدا کرد و در محفل ذکر آنها استفاده می شود. بنجو شش سیم و 29 یا 30 دکمه دارد که در واقع نقش کلاویه های پیانو را دارد. ترکیب صدای بم رباب با صدای زیر بنجو ترکیب جالبی را در موسیقی بلوچی بوجود می آورد. صاحبان یک یا دو بنجو در محفل خود استفاده می کنند.
دهلک: ساز کوبه ای دو طرفه ای رایج در بلوچستان است که صاحبان برخی مواقع از آن استفاده می کنند اما آن دسته از صاحبان که به اصالت موسیقی شان اهمیت می دهند از هیچ گونه ساز کوبه ای در مجلس ذکر خود استفاده نمی کنند.
موسیقی صاحبان بدینگونه است که یک نفر خواننده ی غزل یا ذکر است و بقیه، سربند اصلی را سر موقع تکرار می کنند و در واقع جوابگو هستند. صاحبان موسیقی را نوعی عبادت به حساب می آورند و در زمان ها و تاریخ های مختلفی به اجرای آن می پردازند که یکی از اصلی ترین آنها شب بیست و هفتم رمضان (شب قدر) است. در واقع اگر کلی تر نگاه کنیم این افراد در ماه رمضان شریف در تاریخ های 23، 25 و 27 رمضان به اجرای مراسم می پردازند اما اصلی ترین آنها همان شب بیست و هفتم است که تقریباً از حوالی ساعت 10 شب تا کمی مانده به نماز صبح ذکر می گویند.
در این تاریخ ها، مریدان و علاقه مندان از شهرها و روستاهای اطراف به روستاهای صاحب نشین می آیند تا در مجلس آنان شرکت کنند.
شیوه ی اجرای مراسم ذکر:
پس از اینکه همه ی شرکت کنندگان جمع شدند، پیر یا بزرگ مجلس که اغلب خواننده و نوازنده رباب هم هست، در مجلس می نشیند.
پس از پذیرایی مهمانان با آب، چای، خرما، حلوا و ... مجلس کم کم رسمی تر شده، سازها کوک می شوند و نوازندگان به شکل حلقه می نشینند. برخی نزدیک حلقه ی ذکر و برخی دورتر می نشینند. اگر هوا گرم یا ملایم باشد مجلس در فضای آزاد برگزار می شود اما در مواقع سرما درون خانقاه برگزار می شود.
ترتیب اجرای قطعات هم بدینگونه است که ابتدا با نواختن یک یا دو آهنگ بی کلام در کوک پایین شروع می کنند و کم کم غزل ها و ذکرهای پرشور و وجدتر با کوک بالاتر اجرا می شود. برخی قطعات غزل، برخی قطعات ذکر و برخی دیگر هم ترکیب ذکر و غزل است که با هم اجرا می شود. خود صاحبان که موسیقی را اجرا می کنند خوانندگان و نوازندگان حرفه ای هستند اما برخی علاقه مندان و مریدان حاضر در مجلس نیز با اینکه حرفه ای نیستند اما به خواندن برخی غزل ها می پردازند. اصل کار و موسیقی صاحبان بر جمع گرایی، و وحدت متمرکز است.
لازم به ذکر است که در این شب در غزل ها و ذکرها اشاره ی کاملاً خاصی به ماه رمضان نمی شود و همان غزل ها و ذکرهای همیشگی اجرا می شود لیکن صاحبان این شب را بسیار پربرکت و گرامی می دارند.
همانطور که قبلاً گفتیم مراسم از حوالی ساعت 10 شب شروع شده و کمی مانده به نماز صبح با ذکر و صلوات به پایان می رسد.

منبع: هزارک

عکس تیتر: تسنیم