هزارک -

 شاخص‌ترين ساز محلي استان کرمان سورنا مي‌باشد كه جایگاه ویژه ای در میراث موسیقیایی دیار کریمان دارد و به طور کلی قصه گوی حماسه ی خون و جنون و سور و سوگ است و در تمام مناطق استان، حضور پررنگتر‌ي را نسبت به ساير سازها دارد. براي همين به سورنا در اصطلاح محلي ساز و به نوازنده‌ي آن سازي گفته مي‌شود. سورنا و سورنا نوازي در استان كرمان داراي سابقه‌اي طولاني است. باستان شناسان در كاوش هاي باستاني منطقه‌ي بشاگرد به نوعي سورنا دست يافته‌اند، كه قدمتي هفت هزارساله دارد. سورناي ديگري مربوط به دوره  هخامنشي در موزه ی ساز كرمان نگهداری مي شود.

 

سورناي هخامنشي- موزه ی ساز كرمان به طور كلي در استان چهار نمونه سورنا رايج است كه سه نمونه­ ی آن در كشور بي ­همتايند.

 

 نوع اول :

 سورنایی است که لوله­ ی صوتی و قسمت مخروطی ساز از هم جدا نمی­شوند و به صورت یک تکه و متصل از چوب تراشیده می­شود. این سورنا که تقریبا مشابه اکثر سورناهای رایج در کشور می­باشد در مناطقی از بافت و شهرستان های سیرجان، شهر بابک و بردسیر (مناطق لاله زار و خرمنده) رایج می­باشد. تا دو دهه ­ی قبل از این سورنا در مناطقی مانند شهداد، رفسنجان، زرند و خود شهر کرمان استفاده می شده است. معمولا این سورنا در مناطقی به همراه دهل، ودر قسمت هایی به همراه دهل، نقاره و درک نواخته میشود. نوع دهل همراهی کننده با این سورنا دهل چوبی نوع اول است. نقاره های همراه نیز در قسمتهایی از سیرجان (امیر آباد شول) نقاره ی بدنه سفالی است و در شهر بابک نقاره ی بدنه فلزی است.

 

سورنای بافت _ نوع اول

 

نوع دوم: 

سورنایی است كه در اصطلاح محلي به آن نَرِلاس (narelas) گفته مي‌شود وتفاوت آن با نوع اول در این است که لوله ی صوتی ساز از محل شیپوری جدا می شود و سورنا به شش قسمت شیپوری، لوله ی صوتی، دو شاخه، پولک، میل و قمیش تقسیم می گردد. این سورنا در مناطقی از شهرستان بافت که در مجاورت شهرستان جیرفت می باشد، تمام مناطق جیرفت و بم و قسمت هایی از کهنوج، سیرجان (روستای فخرآباد حمزه پور) و قلعه گنج رایج می باشد. این سورنا اکثرا به همراه دهل و جره ی نوع اول (بدنه فلزی) نواخته می شود، ولی در قسمت هایی از شهرستان بم ( فهرج و نرماشیر) به همراهی دهل چوبی نوع دوم نواخته می شود.

 

 

سورناي نرلاس عنبرآباد      

 

                 
 سورنای نرلاس دهبکری

 

نوع سوم:

مانند سورناي نوع اول ولي با ارتفاع بيش ازشصت سانتيمتر (تقریبا نزدیک به ابعاد کرنای استان). اين سورنا بلندترين سورناي كشور است و درشهرستان منوجان و قسمت هایی از کهنوج و قلعه گنج رایج است. این سورنا به همراهی دهل و جره ی نوع سوم، تمپک و در مواقعی تمپو اجرا می شود.

 

سورنای منوجان _ نوع سوم

 

نوع چهارم:

شاید تنها سورناي گلي رایج در جهان باشد، كه در روستاي سبلوييه ي زرند (بناوند) استفاده مي شود. این سورنا به همراه دایره و دهل چوبی نوع اول نواخته می شود. 

 

سورنای سبلوییه_نوع چهارم

 

اجزای سورنا:

1- پیک: همان قمیش ساز است که از جنس نی می باشد و نوازنده از ارتعاش دو زبانه ی آن صدای ساز را به وجود می آورد. معمولا نوازندگان قبل از اجرا کمی پیک ساز را مرطوب می کنند. بهترین نوع پیک نی آبی می باشد که در اصطلاح به آن پیش دریایی می گویند. در سورنای گلی جنس پیک از پوست ساقه ی ترکه ی درخت بید و یا شنک می باشد. در اصطلاح محلی کرمان به پیک، کاشک (kasak)، کاش، بزگه (bozge) و فیقو نیز گفته می شود.

2- میل: رابطی است فلزی بین پیک و دو شاخه ی سورنا. در بعضی از نواحی استان به میل، ماشوله یا نلی هم گفته می شود. لازم به ذکر است سورنای گلی فاقد میل و دو شاخه می باشد و پیک مستقیما در بدنه ی سورنا فرو می رود.

3- پولک: قطعه ای است دایره ای شکل که به آن پیش لپوزی (pis lepuzi) یا پیلک هم گفته می شود و بین پیک و میل ساز واقع می شود تا از ورود بیش از اندازه ی میل ساز به دهان جلو گیری نماید. پولک معمولا از جنس صدف چوب یا فلز می باشد.

4-دو شاخه: چوبی است که پایین آن به صورت دو شاخه و انبری شکل است و در داخل بدنه ی سورنا فرو می رود. بعضی از سورناها به مرور زمان یکی از تیغه های دوشاخه را به دلیل شکسته شدن از دست می دهند. این حالت بیشتر در سورناهای قدیمی قابل مشاهده است. در اصطلاح محلی به دو شاخه بچ ساز گهر و زبونه هم گفته می شود و معمولا از جنس چوب سرخ گز می باشد.

5-بدنه: همان لوله ی صوتی ساز است که لوله ای شکل است و در انتها مخروطی می شود. همانطور که قبلا ذکر شد در سورنای نرلاس قسمت مخروطی می تواند از بقیه ی بدنه جدا شود. به جز سورنای گلی بدنه ی سایر سورناها چوبی و از جنس چوب زردالو زیتون بادام گل چرک گلابی و یا ریشه ی کهور یا کنار ساخته می شوند. در سورنای نرلاس به قسمت استوانه ای بدنه دار، دال (dal) و دس پن (daspon)و به قسمت مخروطی کپه (kape)، کعب و یا قده (qede)گفته می شود.

بعد از توضیح اجزای مختلف سورنا به ذکر اندازه ی چند نمونه از سورناهای استان پرداخته می شود.

 

سورنای نوع اول مربوط به سازی روستای امیرآباد شول سیرجان

طول کلی ساز: 44 سانتیمتر

بدنه بدون میل و پیک: 3/36 سانتیمتر

طول دو شاخه: 3/9 سانتیمتر

فاصله ی بدنه تا سوراخ اول(بدون میل و پیک): 9/4 سانتیمتر

تا سوراخ دوم: 1/7 سانتیمتر

تا سوراخ سوم: 4/9 سانتیمتر

تا سوراخ چهارم: 7/11 سانتیمتر

تا سوراخ پنجم: 14 سانتیمتر

تا سوراخ ششم: 4/16 سانتیمتر

تا سوراخ هفتم: 2/19 سانتیمتر

تا سوراخ پشت(پس کت): 6/5 سانتیمتر

قطر دهانه ی شیپوری: 8/8 سانتیمتر

قطر بدنه ی استوانه ای: 4/2 سانتیمتر

قطر پولک: 5 سانتیمتر

 

سورنای نوع دوم(نرلاس) مربوط به سازی جیرفت:

 طول کلی ساز: 5/40 سانتیمتر

بدنه بدون میل و پیک: 5/34 سانتیمتر

طول دو شاخه: 6/9 سانتیمتر

فاصله ی بدنه تا سوراخ اول (بدون میل و پیک): 5/5 سانتیمتر

تا سوراخ دوم: 6/7 سانتیمتر

تا سوراخ سوم: 2/10سانتیمتر

تا سوراخ چهارم: 12 سانتیمتر

تا سوراخ پنجم: 2/14 سانتیمتر

تا سوراخ ششم: 5/16 سانتیمتر

تا سوراخ هفتم: 8/18 سانتیمتر

تا سوراخ پشت (پس کت): 2/6 سانتیمتر

قطر دهانه ی شیپوری: 5/9 سانتیمتر

قطر بدنه ی استوانه ای: 2 سانتیمتر

قطر پولک: 2/5 سانتیمتر

 

سورنای نوع سوم مربوط به سازی منوجان:

طول کلی ساز: 58 سانتیمتر

بدنه بدون میل و پیک: 51 سانتیمتر

طول دو شاخه: 10 سانتیمتر

فاصله ی بدنه تا سوراخ اول (بدون میل و پیک): 5/4 سانتیمتر

تا سوراخ دوم: 5/7 سانتیمتر

تا سوراخ سوم: 11 سانتیمتر

تا سوراخ چهارم: 14 سانتیمتر

تا سوراخ پنجم: 2/17 سانتیمتر

تا سوراخ ششم: 2/20 سانتیمتر

تا سوراخ هفتم: 3/23 سانتیمتر

تا سوراخ پشت (پس کت): 5/5 سانتیمتر

قطر دهانه ی شیپوری: 5/7 سانتیمتر

قطر بدنه ی استوانه ای: 2 سانتیمتر

قطر پولک: 5/5 سانتیمتر

 

سورنای نوع چهارم مربوط به سازی روستای سبلوییه ی زرند (بناوند):

طول کلی ساز: 25 سانتیمتر

بدنه بدون میل و پیک: 22 سانتیمتر

طول دو شاخه: 5/4 سانتیمتر

فاصله ی بدنه تا سوراخ اول: 5/4 سانتیمتر

تا سوراخ دوم: 7/6 سانتیمتر

تا سوراخ سوم: 5/9 سانتیمتر

تا سوراخ چهارم: 2/12 سانتیمتر

تا سوراخ پنجم: 5/15 سانتیمتر

تا سوراخ پشت (پس کت): 4/3 سانتیمتر

قطر دهانه ی شیپوری: 4/5 سانتیمتر

قطر بدنه ی استوانه ای: 3/3 سانتیمتر

فاقد میل پیک و دو شاخه

علاوه بر مراسم عروسي كه در اطلاح محلي به آن عيش گفته مي‌شود، در مراسم شبيه خواني و سوگواري مناطقي مانند سيرجان نيز از سورنا استفاده مي‌شود. در سورنانوازي استان، ‌شيوه‌ي خاصي وجود دارد كه نوازنده با جمع كردن و فشردن هوا در دهان از راه بيني، از قطع صدا در هنگام دم جلوگيري مي‌كند. به اين تكنيك نفس گردون مي‌گويند. در برخي نواحي استان ار جمله كهنوج و جيرفت، نوازندگان سورنا و گاهي دهل و جره، كمربند يا تسمه اي كه روي آن تعدادي زنگوله از جنس غر نصب شده، به كمر مي بندند. استفاده از اين زنگوله ها بيشتر ار آن كه مربوط به صداي آنها باشد، نشانه ي نوازنده بوذن فردي است كه آنها را به كمر بسته است. به عبارت ديگر بخشي از رسم و آيين نوازندگي در اين مناطق، بستن اين زنگوله ها به كمر است.

 

كَرنا :

 شكل كرنا مانند سورنا است ولي با ابعادي بزرگتر. قسمت شيپوري كرنا فلزي و معمولاً از جنس برنج است و در مناطقي از سيرجان،‌ شهربابك و بافت رايج مي‌باشد. معمولاً كرنا را به همراه نقاره و دهل مي‌نوازند.

 

                اجزاي كرنا                    
كرناي شهربابك

  نوازنده ی کرنا_شهربابک

 

جنس ومواد بکار رفته در ساختمان کرنای مورد بررسی (شهر بابک):

جنس پیک: نوعی نی

جنس میل: برنج

جنس پولک: چوب نارگیل

جنس لوله ی صوتی: چوب کهور

جنس ادامه ی لوله ی صوتی و شیپوری: برنج

اندازه ی کرنای مورد بررسی (شهربابک):

طول کلی ساز:5/74 سانتیمتر

طول بدنه بدون میل و پیک: 64 سانتیمتر

فاصله ی بدنه تا سوراخ اول: 1/4 سانتیمتر

فاصله ی بدنه تا سوراخ دوم: 5/6 سانتیمتر

فاصله ی بدنه تا سوراخ سوم: 9 سانتیمتر

فاصله ی بدنه تا سوراخ چهارم: 5/11 سانتیمتر

فاصله ی بدنه تا سوراخ پنجم: 14 سانتیمتر

فاصله ی بدنه تا سوراخ ششم: 3/16 سانتیمتر

فاصله ی بدنه تا سوراخ هفتم: 8/18 سانتیمتر

فاصله تا سوراخ پشت (پس کت): 5 سانتیمتر

قطر دهانه ی شیپوری: 18 سانتیمتر

قطر بدنه ی استوانه ای: 7/2 سانتیمتر

قطر پولک: 2/5 سانتیمتر

ارتفاع پایین ساز (کپه): 32 سانتیمتر