انواع موسیقی سیستان و بلوچستان

لیکو و زهیروک

این آوازها را زنان در غم از دست دادن اقوام نزدیک (مانند پدر، مادر، برادر، خواهر و فرزند) می خواندند و اینک با صدای مرد به همراه سرود (قیچک)، نِل (نی) و یا دونلی در موسیقی بلوچستان اجرا می شود.

موتَک

این موسیقی و شعر مخصوص مراسم عزاداری است که زنان با شیون می خواندند. موتک در واقع همان مویه است که فرمی کاملا آوازی دارد و در زمان حاضر آن را با سرود (قیچک) اجرا می کنند.

میر قنبر

 موسیقی و شعر میر قنبر جنبه حماسی دارد و در وصف دلاوری های یک قهرمان روستایی به نام میر قنبر است که به جنگ مهراب خان رفته بود.

سِپَت

این آهنگ را زنان از هنگام تولد نوزاد تا ۱۴ شبانه روز به شکل گروهی می خوانند.

لارو و شِشگانی از آهنگ هایی است که در مراسم عروسی و ختنه سوران اجرا می شود.

ليلو

موسیقی آوازی و در اصل همان لالایی است که برای پسر و دختر به طور متفاوت خوانده می شود.

گوات (گواتی)

گوات در لغت به معنی باد یا هوا است و گواتی به بیماری می گویند که گوات در جسم او حلول کرده و تعادل روحی و جسمی او را برهم زده است. مردم بلوچ معتقدند که بیرون کردن گوات با ارواح پلید از جسم بیمار تنها از طریق موسیقی ممکن است و این کار را با اجرای موسیقی خاصی همراه با حرکات موزون و یکنواخت بدن انجام می دهند. گوات انواع خاصی دارد و هر گوات با توجه به شدت و ضعف آن، موسیقی یا مقام مخصوصی دارد. لعل شهباز قلندر از مشهورترین مقام های گواتی است که تا چندین شب نواخته می شود.

موسیقی رقص

در بلوچستان رقص های متفاوتی مانند دوچاپی، سه چاپی، لُتُکی و کوپگو وجود دارند که اکثر دسته جمعی هستند و با سرنا و دهل اجرا می شوند.

استاد شیر محمد اسپندار، نوازنده سرشناس نل (نی) و دونلی و خواننده بلوچی در ۱۳۱۰ شمسی در شهر بمپور بلوچستان متولد شد و از ده سالگی به نواختن نل پرداخت. او در جوانی مدت ۱۵ سال در ایالت سند پاکستان زندگی کرد و در همانجا فوت و فن نواختن دونلی را از استاد جمَل شاه - دونِلی نواز مشهور پاکستان - فراگرفت. اسپندار در سال ۱۳۳۷ به زادگاه خویش بازگشت و هم اکنون در شهر بمپور به کار کشاورزی مشغول است. وی در اجرای نل و دونلی و نیز آوازهای بلوچی بسیار چیره دست و توانا است و از بزرگان موسیقی بلوچستان به شمار می رود.

معرفی مختصر چند نمونه از موسیقی سیستان و بلوچستان

که در این آلبوم آمده است:

مست قلندر: قطعه ای است برگرفته شده از موسیقی گواتی که با ارکستر اجرا شده است.

ساز سیمرغ: نوعی موسیقی گواتی است و با دونلی استاد اسپندار اجرا شده است.

ليكوشيرجان: از آوازهای سرحدی است و با آواز و دونلی استاد اسپندار اجرا شده است.

دختر دهقان: قطعه ای است که در سیستان از تصنیف های قدیمی محسوب میشود. این قطعه را ابتدا با ارکستر می شنویم و بعد با صدای آقای براهویی به همراه دف و قیچک.

سرود (قیچک)

سازی است زهی آرشه ای که هم به صورت تکنواز و هم با سازهای دیگر موسیقی بلوچی نواخته می شود. این ساز از پنج قسمت تشکیل شده است: خال (قسمت پایینی بدنه طنینی که پوست دارد)، راپ دار (قسمت بالایی بدنه طنینی با دو سوراخ بزرگ)، گردن (دسته کوتاه ساز)، گوگ جاه (خانه یا لانه کوک ها) و تاج (امتداد نیم دایره در انتهای گوگ جاه). آرشه سرود را کمانک می نامند. جنس ساز و كمانک به طور کلی از چوب پَر پُنَک است. ۱۲ تا ۱۳ رشته سیم دارد. طول آن ۷۲ سانتی متر و وسعت آن دو اکتاو است. هنگام اجرا، در حالت نشسته، سرود را روی زانوی چپ می گذارند و با کمانک می نوازند. در حالت ایستاده، آن را با کمربندی از شانه چپ می آویزند و می نوازند. (شکل شماره ۱۳)

رُباب

سازی است زهی زخمه ای که با تورفتگی وسط بدنه به دو قسمت تقسیم می شود و روی هر دو قسمت بدنه را پوست میکشند. رباب را بیشتر در سیستان می نوازند. این ساز هم به صورت تک نواز و هم با سازهای دیگر نواخته می شود و در قدیم به آن ۱۸ تار میگفتند. جنس بدنه رباب از چوب پَرپُنَک است. ۳ پرده، ۴ سیم ملودی و ۱۴ سیم واخوان دارد. طول ساز ۶۴ سانتی متر، وسعت آن یک اکتاو و نیم و ترتیب کوک آن چنین است: سیم اول دو، سیم دوم لاو سیم سوم دو ( یک اکتاو بم تر). رُباب را در حالت نشسته در بغل میگیرند و با مضراب می نوازند. (شکل شماره ۱۴)

تمبورک

سازی است زهی زخمه ای که کاسه ای بزرگ دارد و فاقد پرده است. این ساز که به آن تنبیره و سه تار نیز می گویند فقط همراهی کننده ارکستر است. جنس کاسه تمبورک از چوب پرپنک و دسته آن از درخت شاگ است. ۳ رشته سیم دارد و طول آن ۱۰۲ سانتی متر است. کوک ساز را می توان با توجه به قطعه موردنظر، تغییر داد. تمبورک را هنگام اجرا به وسیله تسمه ای به گردن می آویزند و با پنجه آن را می نوازند. (شکل شماره ۱۵)

دونلی

سازی است بادی که از دو لوله چوبی لَبَک دار به نام نِل نر و نِل ماده تشکیل می شود. این ساز بیشتر تکنواز است. جنس بدنه ساز از چوب شاگ است. که لوله ماده ۱۱ سوراخ دارد که ۵ سوراخ پایین انگشت گذاری نمی شود و ملودی اصلی را می نوازد و لوله تر ۸ سوراخ دارد که ۵ سوراخ پایین آن نیز انگشت گذاری نمی شود و واخوان ها را دنبال می کند. طول دونلی ۵۶ سانتی متر و وسعت آن یک اکتاو و نیم است. هنگام اجرا سر دو لوله را در دهان می گذارند و در آن میدمند. (شکل شمارۀ ۱۶)

دُهُلَک

سازی است کوبه ای که از استوانه ای چوبی ساخته شده و قطر یک طرف دایره از طرف دیگر بزرگ تر است. دو طرف استوانه را پوست می کشند و این پوست ها به وسیله طناب هایی به یکدیگر متصل می شوند و نوازنده با شل کردن یا کشیدن طناب ها می تواند ساز را تا اندازهای کوک کند. دهلک همراهی کننده سازهای بلوچی است. جنس بدنه ساز از چوب پرپنک و پوست آن از پوست بز است.

طول استوانه ۵۰ و قطر دایره ها به ترتیب ۲۱ و ۱۵ سانتی متر است. این ساز را در حالت نشسته می نوازند و هنگام اجرا، یک سر آن را روی زمین و سر دیگر را روی پای راست قرار می دهند و آنگاه پای چپ را از روی ساز عبور می دهند و با دست راست بر روی دایره بزرگ تر و با دست چپ بر روی دایره کوچک تر میکوبند. (شکل شماره ۱۷)

منبع: بریده ای از کتاب هشت بهشت