ساز (عاشیقی)

سازی است زهی زخمه ای که عاشیق ها می نوازند و در قدیم به آن قوپوز می گفتند. جنس کاسه این ساز از چوب توت و دسته آن گاه از گردو است. طول آن ۱۰۵ سانتی متر، تعداد سیم های آن ۹ رشته و وسعت آن یک اکتاوونیم است.

تعداد پرده های ساز در قدیم ۹ عدد بوده ولی اکنون تا ۱۶ پرده می رسد. هنگام اجرا آن را به وسیله تسمه ای روی سینه آویزان میکنند و با مضراب می نوازند. می گویند ساختمان این ساز بر عدد ۹ استوار است؛ زیرا کاسه آن از ۹ تکه درست شده، در قدیم ۹ پرده داشته و تعداد سیمهای آن نیز ۹ رشته است. ترتیب کوک ساز چنین است: ۳ سیم اول ر، ۳ سیم دوم متغیر و ۳ سیم سـوم دو. (شكـل شماره ۱)

بالابان

سازی است بادی چوبی که از دو قسمت بدنه و قمیش تشکیل می شود. قمیش بالابان که از جنس نی است یکی از بزرگ ترین قمیش های سازهای بادی چوبی محلی است. این ساز صدایی بسیار محزون و دل انگیز دارد. جنس بدنه بالابان از چوب زردآلو، طول آن ۴۰ الی ۴۵ سانتی متر و وسعت آن یک اکتاوونیم است. بالابان ۸ الی ۱۰ سوراخ دارد که یکی از آنها در پشت قرار گرفته است. هنگام اجرا قمیش را خیس و روی بدنه سوار میکنند و با فشار در آن می دمند. این ساز را به صورت نفس برگردان می نوازند (یعنی نوازنده با انبار کردن باد در دهان خود نمی گذارد صدای ساز قطع شود). بالابان را بر حسب اندازه های مختلف می توان تغییر کوک داد و قابلیت تغییر کوک آن تا نیم پرده است. (شکل شماره ۲)

زورنا

زورنا (سُرنا) سازی است بادی چوبی که از دو قسمت بدنه شیپوری شکل و قمیش تشکیل می شود. صدادهی این ساز بسیار زیر است و آن را بیشتر در مراسم جشن و عروسی می نوازند. زورنای آذربایجان کوتاه ترین سرنای ایران است و به همین دلیل نیاز به خروسک ندارد. جنس بدنه زورنا از چوب زردآلو یا گردو، جنس قمیش آن از فلز و نی، طول آن ۳۲ سانتی متر و وسعت آن یک اکتاو ونیم است. زورنا ۷ سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت دارد. هنگام اجرا قمیش را خیس و روی بدنه سوار میکنند و با فشار زیادی در آن می دهند. این ساز را نیز به صورت نفس برگردان می نوازند. (شکل شماره ۳)

تُوتَک

سازی است بادی و از جنس نی که معمولا چوپانان آذربایجان آن را می نوازند. طول ساز ۳۱ سانتی متر و وسعت آن دو اکتاو ونیم است. توتک ۷ سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت دارد و به وسیله لبک که در سرساز قرار دارد به صدا در می آید. هنگام اجرا آن را مستقیم روی لب میگذارند و آرام در آن می دهند. (شکل شماره ۴)

گاوال

سازی است کوبه ای به شکل دایره که گاهی به آن دایره نیز می گویند. این ساز را معمولا خوانندگان آواز می نوازند. جنس بدنه گاوال از چوب گردو یا توت است که روی آن پوست بره می کشند و دورتادور داخل بدنه را حلقه های فلزی نصب میکنند. قطر ساز ۳۸ و عرض آن ۵ سانتی متر است. هنگام اجرا آن را در دست چپ می گیرند و با کف دست و انگشت ها بر آن میکوبند. (شکل شماره ۵)

ناقارا 

سازی است کوبه ای که در زمانهای گذشته در جنگ نیز از آن استفاده می کردند. بدنه این ساز، استوانه ای است چوبی که دو طرف آن را پوست می کشند. این پوست ها به وسیله طنابی محکم به یکدیگر متصل می شوند و نوازنده می تواند با شل کردن یا کشیدن این طناب ساز را تا حدودی کوک کند. ناقارا بیشتر در ارکسترهای مختلف آذربایجانی نواخته می شود. جنس بدنه ساز از چوب توت و پوست آن از پوست بز است. طول استوانه ۳۱ و قطر آن ۳۴ سانتی متر است. هنگام اجرا، در حالت نشسته، ناقارا را روی زانو میگذارند و با دو کف دست بر آن می کوبند. در حالت ایستاده، ساز را به وسیله طنابی بر گردن می آویزند و آن را می نوازند. (شکل شماره ۶)

منبع: بریده ای از کتاب هشت بهشت

عکس از: سعید گلی