هزارک - از غربی‌ترین مناطق تبرستان و مازندران یعنی الموت قزوین و تالقان در استان البرز و نیز استان گیلان تا مناطقی از استان گلستان مانند استارآباد و فندرسک در شرق این گستره‌ی جغرافیایی، انواع زیورآلات صرف‌نظر از برخی تفاوت‌ها در نام، از نظر الگوهای ساختاری و جنس یکسان بوده‌اند.
زیورآلات زنان خانواده‌های ثروتمند از موادّ گران‌قیمت همچون طلا و نقره و زیورآلات زنان اقشار دامدار و کشاورز از جنس فلزّات کم‌بها بوده است. تقریباً همه‌ی دختران خردسال در فصل بهار و تابستان از دست‌بندها و گردنبندهای گیاهی استفاده می‌کردند.
گاهی دیده می‌شود که تعدادی از این‌گونه زیورآلات در معدودی از مراسم خاص به‌ویژه عروسی‌ها از صندوق‌ها و صندوقچه‌های شماری از زنان روستایی بیرون آمده و مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال طی حد.د پنج یا شش دهه‌ی گذشته با درگذشت سازندگان قدیمی کلیّت این زیورآلات منسوخ شده و هیچکدام از آنها کاربرد عام نداردو. برخی هنرمندان موسیقی مازندران، گلستان، گیلان و تالش، این زیورآلات را با لباس‌های بومی در جشنواره‌های داخلی و خارجی مورد استفاده قرار می‌دهند که تصاویر پیش رو از نمونه‌های آن است.
آویزی‌گوشبال āvizi guꞎbāl. گوشواره‌ای که از گوش آویزان می‌شد.
النگون ʼalǝngun. دست‌بند زنانه. نک. بالی.
بادومی گردنی bādomi gǝrdǝni. از این گردنبند به‌جای سکّه، قطعه‌های بادامی‌شکل طلا آویزان بود.
بازوبن (بالبن bāzuban (bālban. بازوبن (بازوبند) نوعی زیور نقره‌ای دایره‌ای شکل بود که زنان بر بازوی خود می‌بستند. دو طرف این زینت دایره‌ای‌شکل، دو سوراخ داشت تا بازوبن با بندک‌هایی دور بازو بسته شود. طرح‌های گوناگون از تصاویر حیوانات یا گیاهان یا طرح‌های انتزاعی، به‌صورت برجسته، بر بازوبن قلمکاری می‌شد و برای زیبایی و جذابیّت بیشتر معمولاً یک یا چند نگین فیروزه‌ای بر آن نصب می‌کردند. این بازوبند در ابعاد مختلفی ساخته می‌شد و از داخل کمی مقعّر بود.
بالی bāli. بالی دست‌بند حلقه‌ای یکپارچه و واحدی بود که در مچ دست قرار می‌گرفت. برخی افراد چند حلقه از بالی را به موازات هم در دست قرار می‌دادند، به‌طوری‌که از مچ دست تا ساعد را بپوشاند.
پازر pāzar. از انواع مهره‌های قیمتی. نک: سیوشبه.
پرکی‌گوشبال parǝki guꞎbāl. گوشواره‌ی پرک‌دار.
پولک pulǝk. پولک‌های فلزّی و سکّه‌های رایج از تزیینات مهمّ لباس‌های زنانه بود. زنان عموماً برای زیبایی پوشاک خود بر حاشیه‌ی کلاه مخملی، حاشیه‌ی پایین جلیقه، دو لبه‌ی جلوی آن یا سرآستین بعضی پیراهن‌های زنانه، سکّه‌های گوشه‌دار و پولک می‌دوختند.
تختی‌گوشبال taxti guꞎbāl. در گذشته رایج‌ترین نوع زیور زنانه گوشواره‌ای موسوم به تختی‌گوشبال بود. تختی‌گوشبال یکی از بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین انواع گوشواره‌ها به‌شمار می‌آمد که نیم‌دایره‌ای از جنس نقره، به‌صورت مشبّک بود و با رشته‌ای حلقوی _ که از سوراخ لاله‌ی گوش عبور می‌کرد _ به گوش آویخته می‌شد. برای جلوگیری از پاره‌شدن لاله‌ی گوش، بندی به حلقه‌ی دو گوشواره می‌بستند و روی سر قرار می‌دادند تا از فشار وزن آن بر لاله‌ی گوش کاسته شود. از آنجاکه قطر برخی از این گوشواره‌ها به ده تا دوازده سانتی‌متر می‌رسید، به‌رغم پوشیده‌بودن گوش و قسمتی از صورت زنان با روسری، دست‌کم نیمی از گوشواره روی صورت زنان قرار می‌گرفت و برجستگی و زیبایی خاصّی ایجاد می‌کرد. در قسمت پایین این گوشواره هفده تا بیست‌ویک آویز توپّی‌شکل، متناسب با ابعاد و اندازه‌ی این گوشواره آویخته می‌شد. در سال‌های اخیر تختی‌گوشبال را از طلا می‌ساختند.
توف towf. حاشیه‌ای نخ‌دوزی‌شده و زینتی دور یقه یا چاک دامن پیراهن‌های زنانه را می‌گفتند. گاهی برای تزیین بیشتر به‌جای نخ از نوارهای رنگی استفاده می‌کردند.
جمه‌دم jǝmǝ dam. گردنبند بلند پارچه‌ای که به آن سکّه می‌دوختند.
حلقه‌ای‌گوشبال halqǝʼi guꞎbāl. گوشواره‌ی حلقوی‌شکل.
خفتن xǝftǝn. نک. خفتی xǝfti.
خفتی xǝfti. خفتی به‌دلیل سکّه‌های به‌کار‌رفته در آن همواره از گردنبندهای معمول در میان زنان و دختران مازندرانی بود. خفتی مشتمل بر چندین سکّه‌ی نقره از مسکوکات رایج کشوری یا منطقه‌ای بود که برای عبور نخ، حلقه‌ای متناسب با تصویر، روی سکّه یا کنار آن جوش می‌دادند. در این گردنبند همچنین ترکیبی از مهره‌های فیروزه و سنگ‌های قیمتی یا مهره‌های معمولی، در بین سکّه‌ها جای داده می‌شد. تعداد سکّه‌ها بسته به توانایی یا علایق سفارش‌دهنده‌ی خفتی متفاوت بود. درصورت معدود‌بودن سکّه‌ها، در میان هر دو سکّه‌ی آویز‌شده، چند مهره و در صورت پرشمار‌بودن سکّه‌ها، در میان هر دو سکّه تنها یک مهره قرار می‌گرفت. بدیهی است طبقه‌ی مرفّه در خفتی‌های سفارشی از سکّه‌های بیشتر و مهره‌های کمتر و گران‌بهاتر استفاده می‌کردند. جنس مهره‌ها در خفتی‌های زنان مرفّه اغلب از یاقوت و فیروزه و در خانواده‌های فرودست از مهره‌های معمولی بود. در انتخاب مهره‌های فیروزه‌ای موضوع دفع چشم‌زخم نیز مدّنظر صاحبان خفتی قرار داشت. در چند دهه‌ی اخیر متناسب با تغییرات در شرایط زندگی، طلا جایگزین سکّه‌های نقره در خفتی شده است و خفتی‌ها صرفاً از جنس طلا ساخته می‌شوند. تعداد سکّه‌ها در انواع خفتی‌های پنج‌منات و ده‌منات، هفت عدد است.
خفون xǝfvan. نک. خفتی xǝfti.
دست‌بن dastban. در این دست‌بند زنانه، حلقه‌های فلزّی در کنار سکّه جوش داده می‌شود تا زنجیر یا رشته‌ی نگه‌دارنده به آسانی از آن عبور کرده، آن را بر مچ دست نگه دارند. جنس این سکّه‌ها در گذشته عموماً نقره و در سال‌های اخیر بیشتر از طلا بوده است. در دست‌بندهای ساخته‌شده از سکّه‌های طلا، زنجیری طلایی سکّه‌ها را به‌هم متّصل می‌کند و به مچ دست بسته می‌شود. دست‌بندهای نقره‌ای قدیمی، با نخ یا زنجیر معمولی، به مچ دست بسته می‌شد و برای زیبایی بیشتر، چند مهره بین سکّه‌ها قرار می‌دادند.
رجه‌ای گردنی rajǝʼi gǝrdǝni. گردن‌بندی که به‌صورت منات بود.
رودلی rudǝli. این گردنبند با زنجیر نسبتاً بلند طلایی با فاصله از گردن روی لباس آویزان می‌شد. طرح روی این گردنبند تصویر پادشاهان یا تصویر حضرت مریم است که در این صورت به آن مریمی نیز می‌گفتند.
سرچنگهsarꞍangә . سرچنگه (گیره‌ی سر) از زیورآلاتی است که زنان روی روسری می‌بستند. این وسیله‌ی منحنی‌شکل عموماً از جنس نقره بود و با نگین‌های یاقوتی و فیروزه‌ای کوچک تزیین می‌شد. سرچنگه از نظر ابعاد، شکل و کارکرد، شبیه «تل»های امروزی است که در عین زیبایی‌بخشیدن، نگهدارنده‌ی حالت موی سر است. سرچنگه برخلاف «تل» روی روسری گذاشته می‌شد تا علاوه بر تزیین روسری، نگهدارنده‌ی آن باشد. این شیء تزیینی در دو طرف، گیره یا چنگکی از جنس نقره داشت که باعث اتّصال و استحکام آن به روسری یا چارقد می‌شد. زنان و دختران از این زینت عموماً در جشن‌ها و عروسی‌ها استفاده می‌کردند.
سسکهsoskǝ . از انواع سنجاق‌سر. ششکه یا سنجاق‌سر علاوه بر ایجاد زیبایی بصری در سر خانم‌ها و ثابت نگه‌داشتن حالت زلف، برای جلوگیری از آشکارشدن مو در جلوی سر و کناره‌ی صورت نیز به‌کار می‌رفت.
سکّه‌ای‌گوشبال sǝkkǝʼi guꞎbāl. گوشواره‌ای که از سکّه‌های رایج درست می‌شد.
سلیله‌ای گردنی salilǝʼi gǝrdǝni (گردنبند سلیله‌ای). گردنبند زنجیری با سه منات که در میان قاب قرار دارند.
سیوشبه siyu ꞎabǝ. مهره‌ی قیمتی، سیاه‌رنگ و برّاقی که با ایجاد سوراخ و عبور بندکی در آن به‌عنوان گردنبند یا دست‌بند استفاده می‌شد. سیوشبه در گردنبندهای دیگر، بین سکّه‌های نقره‌ای و میرکا (مهره) به‌کار می‌رفت. نام دیگر این شیء زینتی پازَر بود. عامّه بر این باور بودند که استفاده از پازر در محلّ گزیدگی حشرات اثری درمانی و خنثی‌کننده دارد.
شاروسه ꞎārusǝ. از انواع گردنبند. نک. شاروسی.
شاروسی ꞎārusi. گردن‌بندهایی بلند با آویزهایی از سکّه و تزیین با منجوق.
شان طلا گردنی ꞎān tǝlā gǝrdǝni. گردن‌بندی با طلای مسطّح و بزرگ که چندین نگین در داخل دارد و بر گرد آن زنجیرهای طلا آویزان است.
شرشرهꞎǝrꞎǝrǝ . نک. غمزه.
ششکهꞎoꞎokǝ . سسکه.
غمزه qamzǝ . این پیشانی‌بند تزیینی که به آن شرشره نیز می‌گفتند، شامل یک نیم‌حلقه‌ی رشته‌ای بود که روی پیشانی قرار می‌گرفت و با بند متّصل به انتهای دو طرف آن، پشت سر گره می‌خورد. به غمزه چند آویز کوچک نقره‌ای متّصل بود که در روی پیشانی قرار می‌گرفت و حالت پاندولی داشت. بر رشته‌ی نقره‌ای غمزه‌بند، جایی‌که وسط پیشانی قرار می‌گرفت، حلقه‌ای برجسته و نگین‌دار نصب می‌شد که بر درخشندگی و جذّابیّت آن می‌افزود.
کالایراق kālā yǝrāq. نک: همین جلد، فصل پوشاک، مدخل کالایراق.
گال‌یخه gālyaxǝ. گال‌یخه یا گل‌یقه زیوری برای بستن یقه‌ی پیراهن زنان بود. این وسیله‌ی تزیینی شبیه گل‌سینه یا سنجاق‌سینه است.
گردرو gǝrderu. گردرو از جنس نقره بوده و با آویزها و سکّه‌هایی از نقره تزیین می‌شد. این وسیله‌ی زینتی از قسمت بالای پیشانی (کمی بالاتر از رستنگاه) قرار می‌گرفت، تمام گردی صورت را می‌پوشاند و زیر چانه با گیره‌ای بسته می‌شد.
گردنی gǝrdǝni. به گردن‌آویزهای زینتی زنان که در مدل‌های گوناگون ساخته می‌شد، گردنی می‌گفتند. گردنی را از جنس‌های مختلف شامل طلا، نقره، فلزّات کم‌بها و شکوفه‌های معطّر یا دانه‌های میخک درست می‌کردند. گردنبندهای شکوفه‌ای متناسب با فصول سال معمولاً برای دختران خردسال و نوجوان درست می‌شد.
انواع گردنبند:
گلی ته‌ای gali taʼi. گردن‌بندی به‌صورت آویز که وسط آن منات داشت و بر گِردش دو رشته‌ی طلا آویزان بود.
گلی‌وند gali vand. گردن‌بندی از جنس پارچه که با سکّه‌های برنجی و پولک تزیین می‌شد و عشّاق به یکدیگر هدیه می‌دادند.
گوشبال guꞎbāl. گوشبال یا گوشواره از زینت‌آلات رایج زنان و دختران در همه‌ی مناطق فرهنگ تبری بود که در انواع و اشکال مختلفی ساخته می‌شد.
گوشوار guꞎvār. نک. گوشبال guꞎbāl.
ماهیچه‌ای گردنی māhiꞍǝʼi gǝrdǝni. از انواع گردنبند.
مرواری‌گوشبال mǝrvāri guꞎbāl. گوشواره‌ای که از مروارید درست می‌شد.
مریمی maryǝmi. از انواع گردنبندهای زنانه. نک. رودلی.
مناتی‌گوشبال mǝnāti guꞎbāl. گوشواره‌ای که از جنس منات (سکّه‌های روسی) بود.
نازبندnāz band . نک. غمزه.
نگین‌دار گوشبال nagindār guꞎbāl. گوشواره‌ای که دارای نگین یاقوتی یا فیروزه‌ای بود.
یقاyaqā . پیش‌جامه پا پیش‌بندی که با مهره‌های رنگارنگ ریز تزیین و به گردن عروس آویزان می‌شد.
نوشته ای از: جهانگیر نصری اشرفی
منبع: هزارک
عکس از: فرزاد امامی