دوتار تربت جام¹: دوتار سازی است از خانواده سازهای زهی (ذی‌‎الاوتار) که به تنبور خراسانی² نیز شهرت دارد. این ساز دارای کاسه‌ای به شکل نیمه گلابی است که دو نوع ‎یک‎ تکه و ترک‌ه‎ای دارد.

در نوع دوم، کاسه دوتار از تعدادی برش‎ های هم اندازه چوب‎ـ که اصطلاحاً به آن ترکه می‎ گویند ـ ساخته می‎ شود. این ترکه‎ ها‎ـ که معمولاً بین هشت تا دوازده عدد است ـ از داخل به هم چسبانده می شوند. از خصوصیات بارز این ساز سبکی آن است، ولی آنچه متداول است اینکه از سازهایی با کاسه‎ یک‎پارچه استفاده می کنند.

کاسه دوتار از پشت خطی دارد که آن را به دو قسمت مساوی تقسیم می‎کند.

روی کاسه صفحه قرار دارد. صفحه دوتار، همانند کاسه این ساز، از چوب توت ساخته می‎شود. دسته دوتار‎ـ که دستان‎ها (پرده ‎ها)روی آن قرار می‎ گیرد ـ معمولاً از چوب درخت زردآلو ‎یا عنّاب ساخته می‎شود. چوب عنّاب به سبب زیبایی خارق‎ العاده‎ای که دارد و نیز محكم و مقاوم بودن برای ساخت دسته دوتار استفاده می‎شود. اما به این نکته هم باید توجه كرد که کار تراشیدن دسته عنّاب بسیار سخت ‎تر از ساخت دسته زردآلو است. ضمن اینکه چوب عنّاب بعد از چند دقیقه نوازندگی عرق می‎کند و سبب ایجاد اصطکاک و چسبندگی دست و چوب می‎ شود که ‎کار دستان‎ گیری را کمی مشکل می‎کند.

دستان ‎ها روی دسته دوتار بسته می‎ شوند که تعداد آن‎ها بین هشت پرده و یک نیم‎ پرده تا هجده پرده متغیر است.³
از گوشی ‎ها‎ـ که در منطقه به آن «گوشک» می‎‌‌گویند ـ برای کوک کردن ساز استفاده می‎‌شود که، بنا بر سلیقه استاد دوتارساز، اَشکال مختلفی دارد. گاهی برای زینت دادن به آن‎ها در لبه ‎های گوشی‎ ها صدف‎ کاری ‎یا استخوان‎ کاری می‎ کنند.

    
سیم‎گیر در پایین کاسه قرار دارد که معمولاً از جنس شاخ حیواناتی چون بز کوهی و آهو است. خرک دوتارـ که روی صفحه قرار دارد ـ در سه جنس چوبی، پلاستیکی، و استخوانی ساخته می‎شود.

شیطانک نیز بعد از آخرین پرده و قبل از گوشی‌‎ها در فاصله معینی تعبیه می‎شود که جنس آن هم معمولاً از شاخ است. 

دو عدد سیم که ‎یکی وظیفه اجرای نغمه و دیگری واخوان را بر عهده دارند از سیم‎گیر تا گوشی‎ ها کشیده می‎ شوند.
ویژگی ظاهری دوتار تربت جام‎ـ که همواره آن را از سایر مناطق جنوب و شرق خراسان متمایز می‎کند ـ دسته دوتار است که در انتها به صورت چهارگوش تمام می ‎شود، حال آنکه دوتارهایی هستند که دسته آن‎ها به طرف بالا به ‎تدریج باریک و تقریباً سوزنی (مخروطی) شکل می‎‌ شوند.

--------------------------------------------

 ۱- اگرچه سازهاي سرنا، دهل، و ني هم در تربت جام وجود دارد، چون دوتار ساز غالب بوده و رايج ترين ساز در آنجاست به معرفي اين ساز پرداخته ایم.‎.

2-«تصوير اين ساز (دوتار) در برخي از حجاري ‎هاي چندين هزار ساله‎ ايران موجود است و در کتبی که به زبان پهلوي تأليف شده است نام اين ساز به صورت تنبور آمده است. بعد از اسلام نيز اين ساز رواج کامل داشته است تا جايي که بعضي از مورّخين دورة اسلامي ‎تصريح کرده‎اند که ايرانيان بيشتر تنبور مي‎نوازند». (علي ‎اصغر بياتي، «موسيقي مقامي ‎خراسان»، ‎فصلنامة مقام، ش‎ 4، بهار 1381، ص 146‎‎)[1]

3-از اين پس منظور از دوتار هشت پرده همان هشت پرده و ‎يک نيم ‎پرده است که به اختصار «دوتار هشت‎ پرده» ناميده مي‎شود.

منبع: فرهنگنامه موسیقی تربت جام

نوشته‌ی غفور محمدزاده

سوره مهر، تهران، 1394