هزارک - دوتارِ تربت جام از دیروز تا امروز
امروزه دوتار از لحاظ اندازه و جثه بزرگتر از دوتارهای قدیم ساخته می شود. به عبارت دیگر، دوتاره ای قدیم در تربت جام اندازه های کوچکتری نسبت به دوتارهای امروزی داشته اند. به همین دلیل، صدای زیری داشتند و نوازنده مجبور بود برای همراهی با خواننده از کوک بم استفاده كند. به قول استاد غلام‌علی پورعطایی، اولین دوتار بزرگ را در تربت جام، در حدود سی سال پیش، امیرقلی در روستای محمودآباد سفلی ساخته است.
دوتار امروز از لحاظ تعداد دستان ها نیز با دوتارهای قدیم متفاوت است. دوتارهای قدیم در دو نوع هشت و چهاردهپردهای بود، حال آنکه دوتار امروز از حیث تعداد پرده ها تا مرز هفده پرده (که با احتساب نیمپرده و پردهای که معمولاً روی صفحه می بندند تعداد پرده ها به هجده پرده می رسد و به همین نام نیز یاد می شود) پیش رفته است.
شاید بتوان یک وجه تفاوتِ دوتارهای امروزی و قدیمی تربت جام را در سادگی دیروز و تزیینات امروز یافت.
امروزه، گاهی اوقات استادان سازنده ساز حول دسته و اطراف کاسه را با قطعاتی از استخوان، صدف، پلاستیک و، اگر میسر باشد، عاج به اصطلاح «نگین کـاری» میکنند. بعضی اوقات نیز فقـط دو ردیف موازی از استخوان در سمت راست و چپ از روی دسته دوتار به کار می رود که، به قول استادان فن، مانعِ تاب برداشتن دسته و یا گودی سطح آن می شود.
البته، دوتارهای کوچک قدیمی نیز، گاهی اوقات، تزییناتی بر روی دسته و گلوی دوتار (کاسه) داشته اند ولی به صورت امروزی خیلی شلوغ نبوده است.
نکته حائز اهمیت اینکه در قدیم از زه به عنوان دستان و از یال اسب به عنوان سیم استفاده می شده است. اکنون این دو جای خود را به نخ های نایلونی و سیم های فولادین داده اند.
باورِ هنرمندان درباره ساز دوتار
در میان هنرمندان تربت جام عدهای داستان هایی درباره دوتار و مسائل مربوط به آن نقل می کنند که دانستن آن خالی از لطف نیست. در ذیل چند مورد را نقل می کنیم:
ناله درخت توت
(گوینده: اسفندیار تخمکار، نوازنده و سازنده دوتار)
اسفندیار تخمکار، از دوتارسازان و دوتارنوازان برجسته تربت جام، درباره انتخاب چوب توت برای ساخت ساز میگوید: «روزی حضرت زکریا(ع) در حال گریز از دست دشمنان بود. در این بین مستأصل و درمانده می ماند که در آن بیابان چه کند. با دیدن درخت توتی که در آن نزدیکی بود فکری به ذهنش میرسد که درون تنه درخت مخفی شود. زکریا در شکاف تنه درخت پنهان می شود. اما دشمنان به محل اختفاءِ وی پی می برند و تصمیم می گیرند که درخت توت را با ارّه ببرند. زکریا که این چنین میبیند رو به سوی خدا می كند و از او کمک می خواهد. خداوند به زکریا جواب میدهد که ”ای زکریا! آیا آن لحظه كه مستأصل و درمانده بودی از ما کمک خواستی یا به تدبیر خود بسنده کردی؟! حال هم خودت برای خودت فکری بکن.“ زکریا در این حال از خداوند می خواهد تا کاری کند که صدای نال هاش به گوش دشمنان نرسد. لذا، حضرت حق ناله زکریا را به درخت منتقل می کند و از این رو چوب درخت توت را به خاطر داشتن حزن مخصوصی که دارد برای ساخت ساز انتخاب می کنند.»
البته، در شعری منسوب به شمس تبریزی در این خصوص آمده است:
اره را بر فرق زکریای پیغمبر نهاد۱
از تن ایوب بنگر قوّت کرمان۲ آفرید
در مورد شیطانک دوتار
(گوینده: استاد ذوالفقار عسگریان)
آمده است که قنبر، غلام علی(ع)، دوتاری داشت که چندان خوشصدا نبود و همواره به این فکر بود تا طنین خوشی از دوتار پدید بیاورد. روزی شیطان بر وی ظاهر می شود و به او پیشنهاد می کند که قطع های بالای دسته دوتار نصب کند تا دوتار خوشصدا شود. قنبر این کار را انجام میدهد و صدای ساز تغییر می کند. بنابراین، نام «شیطانک» را بر آن قطعه می نهد.
برخی از دوتارنوازان معروف شرق خراسان می توان عبارتند از :
اسدالله اسدی، عبدالله سروراحمدی، ذوالفقار عسکریان، نظرمحمد سلیمانی، حسین جوهریان، اسفندیار تخمکار، غلامحسین سمندری، حسین دامن پاک، عزیز تنها، حبیب طالب احمدی، سعید سرور احمدی، شهرام فرهادی نیا، پیمان غمخوار احمدی، سلمان سلیمانی، عبدالله عبدی، حسین رحمت اللهی، علی درافشان احمدی، غفور محمدزاده و ...
فرهنگنامه موسیقی تربت جام، غفور محمدزاده،سوره مهر،تهران،1394
2. كرم